Klaus Mühlhahn

Tłumaczenie: Wojciech Głazek

Wprowadzenie

Uwaga: Zastosowana pisownia nazw geograficznych, nazwisk i transkrypcja nazw chińskich odpowiada pisowni użytej w oryginalnym dziele niemieckim i angielskim, w pierwszej osobie liczby pojedynczej.

Wzrost znaczenia Chin w końcu 20 i na początku 21 wieku doprowadził do wielkich przemian w świecie, w którym żyjemy. Niezwykły i nie mający precedensu wzrost gospodarczy w niedawnej przeszłości, szybki proces nadrabiania zaległości w nauce i technologii i energiczne znalezienie swojego miejsca na scenie geopolitycznej doprowadziło do zmian globalnej równowagi. W czasie ceremonii otwarcia wystawy ” Droga Odnowy ” w Pekinie w listopadzie 2012, po raz pierwszy prezydent Chin, Xi Jinping mówił o ”chińskim śnie” (zhongguo meng), określanym jako ”urzeczywistnienie wielkiej odnowy narodowej Chin”.

Jak możemy rozumieć wymiar historyczny tej istotnej zmiany? Wielu analityków zajmujących się chińską polityką czy gospodarką zgadzają się z oficjalną tezą rządu chińskiego, że odnowa Chin trwa obecnie czterdzieści lat i rozpoczęła się od reform Deng Xiaoping w 1978r., jednak historycy twierdzą, że ten rozwój zaczął się dużo wcześniej. Ponad jedno stulecie trwało, zanim Chiny z sukcesem pokonały problemy przeszłości, nie jest jednak jasne, jaki będzie dalszy rozwój sytuacji. Podejście z perspektywy historycznej jest najlepszą metodą uzyskania oceny dalszego rozwoju. Aby ocenić przyszłość rozwojową Chin, trzeba uświadomić sobie sposób, w jaki ten rozwój odbywał się w przeszłości, poznać wcześniejsze okresy przemian, niepowodzenia i kryzysy, jak również stały wysiłek dążeń do sukcesu w ostatnim stuleciu. Perspektywa historyczna umożliwi również określenie przyczyn minionych triumfów i porażek. O ile 21 stulecie ma być okresem dobrobytu i wzrostu samoświadomości, będzie ono oparte o spuściznę historyczną i zdolność do pokonywania niepowodzeń w przeszłości.

W niniejszej książce będą rozpatrywane najważniejsze aspekty chińskiej przeszłości pod kątem lepszego zrozumienia współczesnych wydarzeń w sposób bardziej dokładny i zróżnicowany. Aby bardziej precyzyjnie uchwycić nowoczesny rozwój Chin należy wiedzieć , w jaki sposób wynika on z przeszłości i jak ta przeszłość może oddziaływać na wydarzenia przyszłe. Dotychczasowe strategie i działania mogą być wskazówkami dla zrozumienia obecnych procesów. Pewne ustalenia są szczególnie ważne i pilne. Jakie są specyficzne chińskie cechy zastosowanych sposobów działania? Czy obecnie występujące problemy mogą być porównywane ze znanymi z przeszłości? Na ile badanie historyczne może pomóc w zrozumieniu aktualnych wyzwań i sposobów podejścia do nich w Chinach? Jakie procesy historyczne i wydarzenia wpłynęły na powstanie i rozwój instytucji i struktur, kierujących współcześnie chińską polityką i gospodarką? Mówiąc krótko, co może wnieść perspektywa historyczna do zrozumienia, jakim obszarem swobody dysponują Chiny w swojej drodze ku przyszłości?

Na początku trzeba ustalić, jak dalece powinniśmy się cofnąć w przeszłość aby zrozumieć proces powstania nowoczesnych Chin. Periodyzacja jest jednym z najważniejszych elementów interpretacji historycznej. Ustalenie początku i końca kolejnych okresów stanowią podstawę takiej interpretacji. Długa historia Chin posiada wiele aspektów oddziaływujących na ich obecną postać. Można wyszczególnić wiele pozostałości pisanych, wiele idei czy decyzji podejmowanych w przeszłości, jakie można wiązać z obecną chińską rzeczywistością. Przedstawiona tutaj praca powstała przy założeniu, że powstanie współczesnych Chin wymaga nawiązania do długiej historii instytucji, długotrwałych problemów i wyzwań, z jakimi Chiny się zetknęły, a także do międzynarodowej roli, jaką odgrywały. Rozsądnym punktem wyjściowym do tak rozumianej opowieści wydaje się być okres tak zwanej wczesnej nowoczesności, zapoczątkowany w połowie 17 stulecia i trwający do końca 18 wieku. Z wielu powodów okres ten można określić nie tylko jako ”późne cesarstwo” związane z upadkiem tradycyjnego państwa, ale także jako ”wczesną nowoczesność” poprzedzającą następne etapy jego istnienia. Począwszy od roku 1644, pod panowaniem dynastii Qing, powstało wiele instytucji późnego cesarstwa a samo cesarstwo osiągnęło kolejny szczyt swojego rozwoju. Istniejące lub powstałe wówczas instytucje miały istnieć i oddziaływać na społeczeństwo i kulturę Chin w następnych stuleciach a także wywarły wpływ na współczesne decyzje polityczne.

Określenie ” Chiny nowoczesne” w tej książce dotyczy jedynie czasowych ram rozpatrywanego okresu i nie posiada oceny wartościującej. Ramy te rozciągają się na prawie trzy stulecia społecznego, gospodarczego i kulturalnego rozwoju Chin. Nowoczesne Chiny nie będą rozpatrywane jako kategoria absolutna, ale jako rozwijający się twór, zawierający nowe instytucje powstające według wewnętrznych czy zagranicznych wzorów i skupiające pewne zasoby instytucjonalne, interesy polityczne i plany gospodarcze. Nie przyjęto jakiegoś uniwersalnego czy zachodniego określenia nowoczesności. Taka definicja nowoczesności prowadziła by do fałszywej oceny tworzenia się nowoczesności poza zachodnią Europą i Stanami Zjednoczonymi i zaciemniała by wiele wersji i alternatywnych podejść do nowoczesności. Jak zobaczymy, Chiny uparcie poszukiwały swojej własnej drogi do współczesności, alternatywnej do nowoczesności zachodniej.

Przy takim podejściu nowoczesność nie oznacza zerwania z przeszłością. Chociaż idea nowoczesności polega na przemianie ” przed – nowoczesności”, korzenie i dziedzictwo historyczne pozostają ważne. Faktycznie współistnienie tradycji i nowoczesności czy elementów rodzimych i obcych stanowi codzienność we współczesności. Tradycyjne organizacje społeczne w Chinach oddziaływają dalej nie tylko na obecne życie polityczne i gospodarcze, ale wpływają także na rozwiązywanie problemów dalszego rozwoju. ”Nowoczesność” w prezentowanym tutaj rozumieniu jest ograniczona czasowo i geograficznie i stanowi ogólny cel wytrwałego działania wielu aktorów, aby osiągnąć stan wielkości i dobrobytu Chin. Powstanie nowoczesnych Chin, zgodnie z powtarzającymi się deklaracjami, ma skutkować powrotem kraju do stanu potęgi, dobrobytu i rozkwitu.

W naszej książce przedstawiono proces powstawania nowoczesnych Chin w perspektywie historycznej, przy położeniu nacisku na doświadczenia Chin i ich obecne problemy. Zamiast często przedstawianych uwarunkowań, takich jak tradycja kulturalna, wpływ ideologii czy konfliktu między starym a nowym cesarzem, skupiono się na analizie zmian w instytucjach. Badanie instytucji i ich roli w wydarzeniach, decyzjach i procesach umożliwia lepsze zrozumienie zjawisk historycznych. Instytucje wywierają głęboki wpływ na powstanie decyzji politycznych, życie społeczne i kulturalne i aktywność ekonomiczną. Analiza instytucji wyjaśnia ponadto, dlaczego pewne kraje osiągnęły dobrobyt a inne nie, jedne rozwijają się szybciej a inne wolniej, rządy jednych krajów działają sprawniej a innych gorzej. Tego typu badanie jest obojętne kulturalnie i politycznie, nie wymaga użycia jakichś zewnętrznych standardów a pozwalają na sensowne porównania. Krótka ocena znaczenia instytucji w Chinach i poza nimi pozwala wyjaśnić, o co chodzi.

Pojęcie ”instytucja” w języku potocznym nie ma wyraźnego znaczenia. W naukach społecznych instytucje są rozumiane jako pisane i niepisane reguły, konkretne zasady pozwalające ludziom na osiągnięcie efektu współpracy dla osiągnięcia zbiorowego celu. Pozwalają one członkom grupy społecznej sprawnie współpracować na zasadzie wzajemnego zaufania, co idzie w parze ze wspólnymi poglądami, oczekiwaniami i celami. W działającym systemie instytucji poszczególni aktorzy zdają się na określone reguły ze znanymi efektami działania i starają się ich trzymać.

Postęp w życiu społecznym i gospodarczym zależy od tego, na ile ludzie współpracują z sobą i wzajemnie się popierają. Konieczna jest współpraca na wszystkich poziomach społeczeństwa – od małych grup jak rodzina lub klan aż do wielkich jak przedsiębiorstwo czy państwo, aby osiągnąć wspólny sukces, usunąć sprzeczności, wprowadzić porządek, zorganizować dobrobyt i wykształcenie. Organizacja każdej grupy społecznej stoi przed wyzwaniem jakim jest długa współpraca jej członków, szczególnie w sytuacji zmiany otoczenia. Aby zorganizować pracę tworzone są instytucje, przydzielane są poszczególnym pracownikom odpowiedzialności i uprawnienia i ustalane wynagrodzenia i kary aby pokierować oczekiwaniami poszczególnych osób oraz dać im motywację do pozytywnego działania. Reguły staną się instytucjami gdy zostaną przyjęte przez uczestników i staną się częścią ich przekonań lub poglądu na świat. Reguły instytucjonalne stają się fundamentem złożonych instytucji jak organy kierownicze, przedsiębiorstwa i rynki gospodarcze. Instytucje przejawiają się w określonych organizacjach, określonych procedurach, funkcjach i podziale pracy i umożliwiają wzajemne zrozumienie, zaufanie i wspólną kulturę wewnętrzną.

Instytucje służą jako postawa wszelkich transakcji i działają za kulisami. Tworzą niewidoczną podstawową infrastrukturę, wpływającą na zachowanie się i koordynację uczestników organizacji. Przenoszą one doświadczenie minionych generacji i oddziaływają na kolejne instytucje. Elementy instytucji są oparte na kolektywnym wspomnieniu i wspólnych wzorcach, oddziaływają na upodobania i decyzje. Jeżeli społeczeństwo staje wobec nowego wyzwania lub sytuacji, istniejące instytucje określają zakres możliwych reakcji. Posługując się doświadczeniem z przeszłości proponują one standardy zachowania się w nowej sytuacji.

Chociaż instytucje proponują względnie przewidywalną formę politycznego i gospodarczego życia codziennego, to nie są ani bezdyskusyjne ani nie brak im elastyczności. Instytucje są dynamiczne i rozwijają się, zmieniając wzory zachowania pod wpływem nacisku zewnętrznego czy wyzwań wewnętrznych. Dzieje się to jednak z dużym wysiłkiem. Możliwe jest utworzenie nowych reguł czy mechanizmów, ale wymaga to świadomych decyzji i działań. Naukowcy opisują to jako utrzymywanie się form działania i myślenia, ale wyboru dokonują aktorzy występujący w danej sytuacji. Nowe opinie teoretyków podkreślają, że współpraca organizacji miedzy sobą zależy od ich historycznego, zmiennego otoczenia, i to otoczenie definiuje i uzasadnia dane formy współpracy. Zasadnicze znaczenie dla zrozumienia struktur instytucjonalnych ma zatem ich historia.

Według opinii Douglasa Northa ” zmiany w instytucjach są wywołane rozwojem społecznym i są kluczem do zrozumienia zmian historycznych”. Zmiany historyczne są ukształtowane przez niewidoczne zmiany w instytucjach, jakie dane społeczeństwo utworzyło dla organizacji współpracy i interakcji swoich części. Elementy kulturalne i ideologiczne również odgrywają swoją rolę dla podtrzymania instytucji względnie wymuszania ich zmian. Aby zrozumieć działanie instytucji trzeba zatem znać kontekst kulturalny i historyczny, w jakim one funkcjonują.

Instytucje powoływane przez różne społeczeństwa różnią się między sobą. Podczas gdy różne instytucje umożliwiają różne rodzaje działań z różną skutecznością, rozmaite organizacje i środki polityczne dają różne wyniki w zakresie przestrzegania prawa i podziału zasobów w społeczeństwie. Instytucje mogą działać w kierunku integracji, stabilności, wydajności i zdolności adaptacji do zmieniających się warunków. Mogą jednak być nieefektywne, opierać się zmianom i adaptacjom oraz mogą zaniedbywać zmiany warunków, w jakich przyszło im działać. Dobre, integrujące instytucje ułatwiają współpracę i działanie, są korzystne dla grup i pojedynczych ludzi. Dobre instytucje ułatwiają także rozwój wprowadzając ulepszenia, inwestycje oraz podnoszenie poziomu wykształcenia i umiejętności. Dbają one o stały wzrost społeczny, stabilność i spokój. Umożliwiają mobilizację zasobów i korzystne dla społeczeństwa udostępnianie usług publicznych i innych dóbr. Dbają o podnoszenie dobrobytu społeczeństwa poprzez poprawę jakości oferowanych mu usług.

Skupiając się na instytucjach historia powstania współczesnych Chin będzie obejmowała także obszary nie poruszane zwykle w opracowaniach tego rodzaju, aby poprzez historię struktur i procesów instytucjonalnych wyjaśniać inne zmiany. Historia instytucji bada w jaki sposób ludzie współpracowali ze sobą i jakie podejmowali środki dla osiągnięcia wspólnych celów. Mowa będzie również o handlu, rynkach i finansach. Dzieje instytucji są ukryte za historią jednostek organizacyjnych takich jak rządy, miasta i wsie, organizacje gospodarcze i wojsko. Ogólnie rzecz ujmując działanie instytucji jest zintegrowane z przekonaniami religijnymi i politycznymi, rodzimą tradycją kulturalną i zapożyczeniami ze świata zewnętrznego. Perspektywa, jaką daje historia instytucji jest ciekawa sama w sobie, daje także podstawy do zrozumienia współczesnych Chin.

Z takim podejściem niniejsza książka może poruszyć ważne aspekty historii Chin – nie tylko przywódców, ideologie i praktyki kulturalne, ale także sprawy społeczne, gospodarkę, prawo i praworządność i to w zakresie, jakiego brakuje innym rodzajom narracji. Przedstawiona zostanie nie tylko historia powstania współczesnych Chin jako wynik ciągu wydarzeń, ale także jak w ciągu tego okresu prawie trzech stuleci następował postęp instytucjonalny, napędzany planami i dążeniami do modernizacji. Daje to teoretyczne oparcie dla innego niż konwencjonalne podejścia do historii Chin.

Zasadnicza tematyka

Rozwój społeczny związany jest z określonymi instytucjami i ich transformacją, także z błędami i słabościami instytucji prowadzącymi w efekcie do pogorszenia sytuacji i chaosu społecznego. Studium funkcjonowania i błędów popełnianych przez chińskie instytucje może pomóc w zrozumieniu błędów i sukcesów Chin w ostatnich stuleciach. Zagadnieniem głównym będzie tutaj prześledzenie transformacji chińskich instytucji w okresie od 1644r. – gdy istniały już niektóre z tych instytucji - do chwili obecnej. Niniejsze opracowanie koncentruje się na obszarach zasadniczych, takich jak rząd, gospodarka, suwerenność i bezpieczeństwo, zarządzanie bogactwami naturalnymi i historia prądów umysłowych.

Rząd musi być widziany jako meta – instytucja, ponieważ do jego zadań należy ustalanie indywidualnych parametrów instytucji podległych i organizacja sposobu ich współpracy. Rządy regulują i koordynują systemy gospodarcze, organizację oświaty oraz organizacji policyjnych i wojskowych. Określają reguły działania innych instytucji poprzez prawa, dekrety i mobilizację zasobów państwa. Rząd jest głównym, ale nie jedynym aktorem regulującym i organem analizującym procesy społeczne. Wielokrotnie musi być rozpatrywany wraz z lokalnymi dowódcami wojskowymi (”warlords”), rebeliantami, zdobywcami, klanami, stowarzyszeniami i lokalnymi zrzeszeniami, mogącymi instytucje tworzyć lub przekształcać. Musi się zatem brać pod uwagę wielu różnych istotnych aktorów i czynników wpływających na chińską historię.

Innym ważnym tematem jest powstanie i rozwój instytucji gospodarczych. Powstaje pytanie o związek pomiędzy rządem a gospodarką w nowożytnej chińskiej historii. Władza i jej organy wykonawcze próbują maksymalizować przychody, muszą także poradzić sobie z przeszkodami takimi jak koszty transakcji, oportunizm aktorów państwowych czy zależność od elit lokalnych lub własnych popleczników. Patrząc na to w sposób ogólny organy rządowe są konfrontowane z koniecznością uzyskania takich przychodów, które umożliwią sfinansowanie instytucji politycznych i realizację ich zadań. Władza może osiągnąć oczekiwane przychody poprzez na przykład korzystne dla siebie określenie praw własności. Organizacje gospodarcze kształtują zasadniczo wyniki ekonomiczne, są jednocześnie zależne od instytucji państwowych, w tym kontrolnych, i podziału zasobów w społeczeństwie.

Innym tematem jest historia instytucji związanych z narodową suwerennością i bezpieczeństwem terytorialnym. Chiny często stawały wobec problemu zewnętrznego zagrożenia ich istnienia i suwerenności oraz integralności terytorialnej. Faktycznie w czasie swojej historii połowę czasu Chiny były rządzone przez ludy niechińskie. W związku z tym zbudowano instytucje, zajmujące się bezpieczeństwem granic i terytorium. Jednocześnie te interakcje związane z naruszeniem granic umożliwiały wymianę osiągnięć technologicznych, instytucjonalnych i kulturalnych. Taka wymiana łączyła Chiny ze światem zewnętrznym. Zakres i częstość tych związków i transferów pozwala postawić pytanie, na ile otwartość wobec świata powinna podlegać kontroli. Historia odrębności i bezpieczeństwa Chin wskazuje nie tylko na potencjalne zagrożenia i zalety, jakie przekraczanie granic ma dla władzy centralnej, ale stawia pytanie, jak podzielić kompetencje i role między centrum a peryferia.

Często ignorowano wpływ fizycznego, naturalnego świata na działania ludzkie w Chinach. Tutaj poświęcono dużo uwagi roli instytucji w wykorzystywaniu zasobów naturalnych i eksploatacji środowiska naturalnego. W tego rodzaju badaniach poświęca się uwagę roli biologii, klimatowi i geografii, natomiast człowiek, zgodnie z powiedzeniem Fernanda Braudela ”jest więźniem klimatu”. W naszych czasach skierowano uwagę także na oddziaływanie człowieka na naszą planetę. Chiny są doskonałym przykładem takiego wpływu. Istnieje długa historia katastrof naturalnych, powodujących zniszczenia i kryzysy i zmuszających państwo i społeczeństwo do wdrożenia środków przeciwdziałających takim sytuacjom. W 20 stuleciu okazało się znowu, że Chiny odziedziczyły zmiany środowiska naturalnego wywołane przekształcaniem go w celach gospodarczych, co doprowadziło do jeszcze wyższych kosztów i pogorszenia się dostępu do podstawowych zasobów przyrodniczych takich jak powietrze, woda i gleba.

W końcu historia instytucji musi uwzględniać także historię prądów umysłowych - pojęcia, idee, symbole i znaczenia ważne dla społeczeństwa. Instytucje są osadzone w kontekście kulturalnym i tradycjach normatywnych. Instytucje i struktury instytucjonalne oparte są na procesach kulturalnej symbolizacji i istotnych strukturach społecznych. Rzeczywistość społeczna ustala, co dla aktorów społecznych jest ważne i sensowne, a postrzeganie i interpretacja rzeczywistości odbywa się przy użyciu systemów symbolicznych. Dla analizy instytucji ważne jest ustalenie nie tylko, jakie są struktury społeczne i gospodarcze ale także jaki jest obowiązujący system symboli. W tym obszarze ważne jest ustalenie, jak różne grupy społeczne rozumiały swoje polityczne, społeczne i globalne otoczenie. Dlatego badane są wartości i symbole społeczeństwa chińskiego, oddziaływujące na zachowanie instytucji i aktorów. Starano się zrekonstruować, co oznaczało określenie jako ”chińskie” i jak definicja tego określenia zmieniała się w czasie. Celem tych ustaleń jest określenie poprzez opis instytucji, dlaczego społeczeństwo chińskie podejmowało takie a nie inne decyzje – w przeszłości, ale i obecnie. Taka perspektywa pokaże, jak społeczeństwo chińskie w różnych zakresach wykorzystuje swoje historyczne doświadczenie używając symboli i zasobów w praktyce instytucjonalnej i wskazując swoje cele. Chińczycy myślą w kategoriach historycznych i rozpatrują świat w długiej, historycznej perspektywie. Ze swoich doświadczeń historycznych wyprowadzają określenie swojego miejsca w świecie. Przeszłość Chin dostarcza wielkiego zasobu strategii i zasad, jakie wpływają także na działanie Chin współcześnie.

Podział na okresy historyczne i rozdziały książki

Książka składa się z czterech części, z trzech rozdziałów każda, uporządkowanych w porządku chronologicznym. Pierwsza część ” Rozkwit i upadek państwa wielkiego Qing” obejmuje okres od 1644 do 1900r. Początkowo omawia czasy, gdy pomimo niszczycielskiego, gwałtownego i traumatycznego przejęcia władzy przez Mandżurów w połowie 17 wieku, Chiny stały się najsilniejszym, najbogatszym i najbardziej wpływowym państwem w całej Euroazji. W okresie wczesnej nowoczesności były one największą i najbardziej wydajną gospodarką na świecie. Wczesny okres dynastii Qing był czasem największej siły militarnej, dobrobytu i stabilności społecznej, ekspansji terytorialnej i wzrostu liczby ludności przy coraz bardzie skomercjalizowanej ale ciągle rolniczej gospodarce. Rozwój kontaktów na skalę globalną umożliwił przeprowadzenie komercyjnej rewolucji, w rezultacie czego Chiny stały się centrum gospodarki światowej. Niektóre z gałęzi przemysłu, jak przemysł tekstylny, żelazny i ceramiczny, osiągnęły poziom światowy. Szereg sprawnych i dobrze rozwiniętych instytucji takich jak rząd cesarski (kompleksowa i wydajna organizacja zarządcza), system egzaminów państwowych, dobrobyt społeczny i organizacja rynków, dały podstawę pod rozkwit społeczeństwa. Wiele instytucji pracowało nie na podstawie formalnego prawa ale w oparciu o reguły nieformalne. Podobne procesy miały miejsce w całym świecie wczesnej nowoczesności, w którym Chiny miały najwybitniejszą pozycję.

Po 1830r. państwo Qing zaczęło popadać w coraz większy kryzys. W obliczu problemów gospodarczych, zawodności systemu instytucjonalnego i niepokojów wojskowych, nie mogło opierać się wyłącznie na spuściźnie historycznej. Międzynarodowa pozycja Chin uległa zachwianiu. Zmiany demograficzne i gospodarcze, jak również pogorszenie się warunków środowiskowych w 19 stuleciu pogarszało zdolność dynastii do zarządzanie szybko zmieniającym się społeczeństwem. Wielkie powstania i imperializm Japonii oraz zachodu jeszcze pogarszały sytuację i osłabiały rząd centralny. Okazało się, że Chiny nie nadążają za postępem technologicznym zachodu. Te czynniki i wydarzenia charakteryzowały okres znany jako ”wiek upokorzeń”, czas pełen bezlitosnych wojen, okupacji i rewolt. W tym czasie upadku państwo Qing zubożało tak bardzo, że większa część społeczeństwa mimo dłuższego czasu pracy otrzymywało zmniejszone wynagrodzenie, nie wystarczające nawet na wyżywienie się, nie mówiąc o uzyskaniu oszczędności i kapitału czy o dostępie do świadczeń socjalnych. Dramatycznie zmniejszyły się także wpływy podatkowe, co spowodowało paraliż wielu instytucji państwowych. Upadek Chin w 19 stuleciu aż do stanu, w którym nie były w stanie odwołać się do metod z przeszłości i obronić się przed niepokojami społecznymi czy zagranicznym imperializmem, doprowadził do załamania politycznego i instytucjonalnego.

Po roku 1870 Chiny wykazały się jednak odpornością na zagrożenia. Imperializm zagraniczny był dalej zagrożeniem, ale Chinom udało się go przetrwać lepiej niż innym częściom świata i uchroniły większą część swojego terytorium w stanie nienaruszonym, co mogło stanowić podstawę do poprawy sytuacji w przyszłości. Od końcowych lat 19 wieku rząd chiński próbował reformować instytucje, jakie przetrwały dotychczasowy kryzys, orientując się przede wszystkim na program industrializacji, a w szczególności na infrastrukturę i przemysł obronny. Początkowe reformy nadeszły jednak zbyt późno i były wprowadzane przez zbyt krótki czas, nie mogły przywrócić dynamiki systemowi dynastycznemu.

Druga część książki, ”Rewolucje chińskie”, opowiada o powstaniu nowych, republikańskich Chin, co pozwoliło w latach 1900 do 1949 odnowić państwowość i pobudzić ducha narodowego. Po upadku powstania bokserów w roku 1900 podjęto głębokie reformy instytucjonalne w zakresie oświaty, wojska, gospodarki i w samym rządzie. Nowa polityka cesarzowej – wdowy była reakcją na fiasko powstania bokserów i przyniosła głębokie zmiany w podstawach konstytucjonalnych i systemie prawnym państwa, rząd parlamentarny, wybory komunalne, systemy prawne, system oświaty wyższej, zmianę systemu gospodarczego i finansowego, usprawnienie transportu, polityki zagranicznej i systemu podatkowego, a także organizację nowej armii. W szczególności utworzenie nowej, profesjonalnej armii wpłynęło na militaryzację kultury politycznej Chin w 20 wieku. Oficerowie i kadeci armii stali się ważnym elementem ruchu zmian politycznych, gdy odwrócili się od dynastii panującej i stali się zwolennikami rządów republikańskich. Pod kierownictwem Sun Yat–sen’ a rozpoczęła się w Chinach budowa pierwszego państwa republikańskiego w Azji, o charakterze narodowym i odwołującego się do nowoczesnego obywatelskiego społeczeństwa. Powstały nowe instytucje mające pomóc w budowie nowego, silnego narodu. W praktyce nastąpił jednak okres rządów regionalnych dowódców wojskowych, jacy zdołali rozbudować swój potencjał militarny. Na początku 20 wieku państwo wzmocniło się ekonomicznie, stało się bardziej odporne, szczególnie w portach traktatowych. Historycy określają ten okres jako ”złoty wiek ” kapitalizmu chińskiego. Najważniejszym punktem międzynarodowego handlu w tym okresie a także ojczyzną pojawiającej się wtedy klasy średniej był Shanghai, ucieleśniający także obietnice chińskiego modernizmu. Po ponownym utworzeniu centralnego rządu chińskiego w Nanjing w roku 1928, pod kierownictwem Chiang Kai-shek, proces reform instytucjonalnych i wzmocnienia państwa postępował dalej.

Położono wówczas nacisk na innowacje, w mniejszym stopniu na reformy. Aby powstrzymać polityczny i gospodarczy upadek, stymulować gospodarkę i dalszy postęp socjalny, rząd chiński zdecydował się usunąć niektóre tradycyjne instytucje i wprowadzić nowe. Wprowadzono zmiany w działaniu rządu, powołano nowoczesny system bankowy i uchwalono cały szereg ustaw dotyczących organizacji państwa i gospodarki. Chiny otwarły się na nowe idee, powołano dynamiczny system wyższego szkolnictwa, państwowego i prywatnego, a poszczególne uczelnie mogły uzyskać poparcie uczelni zagranicznych. W wyniku tych działań uzyskano umiarkowany wzrost gospodarczy i poprawę warunków społecznych, chociaż te osiągnięcia były skupione w pasie nadbrzeżnym. Omawiane wysiłki mogły w dłuższej perspektywie wyprowadzić Chiny z biedy, jednak wybuch drugiej wojny światowej, a następnie wojny domowej, zatrzymał postęp. Osiągnięcia i sukcesy zostały zniszczone przez japońską inwazję i długotrwałą walkę między partią komunistyczną i nacjonalistami. Wojna i wojna domowa zatrzymały postęp reform i mocno opóźniły udział Chin w globalnym rozwoju przemysłowym.

Trzecia część książki pt. ”Odnowa Chin” dotyczy wczesnych lat Republiki Ludowej między 1949 a 1977r. i próbom przekształcenia społeczeństwa chińskiego przez Chińską Partię Komunistyczną. Gdy w końcu lat 1950 przywrócona została jedność narodowa, wprowadzono swoisty wariant socjalizmu wzorowany na modelu radzieckim, mający na celu budowę nowej, potężnej struktury państwowej w Chinach. Pod kierownictwem Mao Zedong w sposób bezwzględny wzmocniono prerogatywy państwowej władzy centralnej. W tym celu rozbudowano infrastrukturę władzy centralnej a podział kompetencji miedzy władzami centralnymi i lokalnymi zmieniono w kierunku osłabienia tych ostatnich. Dążąc do przekształcenia Chin w kraj socjalistyczny, przebudowano również sam centralny aparat władzy. Chińska Republika Ludowa (ChRL) była w stanie po raz pierwszy od upadku cesarstwa, rozpocząć i nadzorować rozmaite przedsięwzięcia, sięgające swoim oddziaływaniem aż na poziom wsi. Komunistyczna Partia Chin (KPCh) i rząd chiński swoim zasięgiem oddziaływały głęboko w strukturze społecznej. Poprzez kolektywizację wsi państwo było w stanie przesunąć zasoby społeczeństwa na rozbudowę przemysłu ciężkiego i obronność, a także na infrastrukturę, oświatę i usługi publiczne.

Państwu socjalistycznemu udało się przeniknąć aż do podstaw społeczeństwa i uzyskać ogromne zasoby, potrzebne dla prowadzenia tak szerokich inwestycji, ale wynik takiej polityki był ograniczony i bardzo nierównomierny. Rząd Mao musiał się zmierzyć z niezadowoleniem i oporem przeciwko swoim inicjatywom. Różnorodność życia i pluralizm były ograniczane, ale ciągle istniały. Dalej istniały konflikty między kulturą oficjalną i nieoficjalną. Narastała różnica między interesami środowisk miejskich i wiejskich, a o ile stare nierówności społeczne zostały usunięte, narastały nowe. Społeczeństwo ChRL pozostało niezmiennie podatne na nierówności, sprzeczności, konflikty i przemoc.

Odwrotna strona przemian ukazała się wyraźnie w latach 1960, gdy przesadne ambicje inicjatyw wielkiego skoku do przodu i rewolucji kulturalnej doprowadziły do masowych zniszczeń i ofiar śmiertelnych oraz do zaprzepaszczenia tego, co w latach pięćdziesiątych zostało osiągnięte. Jednocześnie zaniedbano problemy długoterminowe, jak biedę, zniszczenie środowiska i technologiczne zaniedbanie. Okazało się, że KPCh pierwsze trzydzieści lat swoich rządów co prawda pilnie niszczyła stare instytucje, ale była dużo mniej efektywna w tworzeniu nowych. Maoizm pragnął rewolucji w państwie i systemie politycznym, jednakże nie mógł jej dokończyć. Mimo to burzliwa likwidacja starej biurokracji państwowej i powstanie nowych struktur w czasie rewolucji kulturalnej, umożliwiło pojawienie się nowej elity administracyjnej w okresie po Mao. Te nowe elity są kluczowe dla utrzymania stabilności państwa obecnie.

Ostatnia część pt. ” Wzrost Chin” pokazuje, jak ChRL po rujnującej polityce pierwszych trzydziestu lat od roku 1978 przewodem Deng Xiaoping’ a, stworzyła warunki dla zmian o podstawowym charakterze. Strategia reform i otwarcia była sukcesem dzięki ukierunkowaniu na gospodarkę, ale także dzięki stopniowemu i eksperymentalnemu charakterowi najważniejszych zmian instytucjonalnych. Dokonano skutecznego przejścia do gospodarki rynkowej i osiągnięto robiące wrażenie wskaźniki BIP. W latach 80-tych skoncentrowano reformy na ożywieniu gospodarki rynkowej i rozwoju gospodarki rolnej. W dziewięćdziesiątych zorientowano reformy na przekształcaniu przedsiębiorstw państwowych w przedsiębiorstwa zorientowane na zysk. Wzrost Chin był możliwy dzięki zasadniczym zmianom politycznym w połączeniu z krokowymi zmianami instytucjonalnymi. Wynikało to z głębokich tradycji, jakie poprzedzały współczesne instytucje chińskie – bogactwo doświadczenia w kierowaniu administracyjnym, dobrze rozwiniętym rynkom i wykształceniu.

Powstała zdecentralizowana i zintegrowana struktura gospodarcza, zorientowana na szybki rozwój gospodarczy. Osiągnięto istotny postęp w rozbudowie gospodarki i poprawie standardu życia obywateli. Dzięki znacznej poprawie dochodów ludności miliony Chińczyków wyzwoliło się z biedy. Reformy instytucjonalne w gospodarcze, mające charakter otwarty i jednocześnie zorientowany na wewnętrzne możliwości wytwórcze, powołały do życia przedsiębiorstwa prywatne, które z kolei pozwoliły na powstanie nowych rynków i powołały do życia klasę średnią ocenianą na około 400 milionów ludzi o rozbudzonych apetytach konsumpcyjnych. Te zmiany zmieniły strukturę gospodarki chińskiej, zredukowały zależność od rolnictwa i podniosły udział produkcji przemysłowej – a ostatnio również usług. Równie ważne są nowa pozycja Chin w gospodarce światowej a także ich aspiracje na arenie międzynarodowej.

Równocześnie Chiny stanęły wobec nowych wyzwań. Kraj nie zmienił swoich instytucji politycznych, pozostał autorytarnym państwem jednopartyjnym. Dążenia do udziału społeczeństwa w demokratycznym życiu politycznym zostały stłumione, także siłą. W 1898r doszło nawet do masakry nieuzbrojonych demonstrantów, żądających większej wolności myśli i wypowiedzi. Wraz z rozpowszechnieniem się korupcji aż do najwyższych struktur władzy, zostało to odebrane jako osłabienie legitymacji reżimu KPCh. Aby poprawić swoje roszczenia do legitymizacji, partia zareagowała upartym nacjonalizmem i polityką utrzymującego się szybkiego wzrostu gospodarczego za wszelką cenę oraz nieustępliwą kampanią antykorupcyjną.

Rosnące nierówności społeczne i daleko idące zniszczenie środowiska naturalnego w związku z reformami gospodarki wywołują pytania o dalszy zrównoważony rozwój Chin. Napięcia społeczne i konflikty nasilają się. Nerwowe debaty w czasie daleko idących i szybkich zmian społecznych podają w wątpliwość dalszy przebieg rozwoju Chin. Złe nastroje, strach i niepewność pogarszają perspektywę przyszłości. Do najważniejszych i najbardziej niepokojących dyskutowanych pytań należy kwestia, jaki zakres autonomii w stosunku do partii jest odpowiedni dla instytucji, mających służyć szerszym celom społecznym? Czy system polityczny Chin jest w stanie poradzić sobie z różnorodnością społeczną i dynamiczną gospodarką? Jak długo ten trudny szpagat może być utrzymany?

Uwagi ogólne

Z perspektywy historycznej rozwój instytucji nasuwa szereg ogólnych spostrzeżeń. W pierwszej kolejności droga Chin do roli centralnego aktora świata trwa już ponad sto lat i jeszcze się nie zakończyła. Okres dziesięcioleci od 1978r. jest tylko ostatnim rozdziałem tego procesu. Od połowy 19 stulecia chińskie elity wprowadzały różne innowacje instytucjonalne, likwidowały je i zmieniały aby uczynić Chiny znowu wielkimi i silnymi. Droga historyczna Chin była długa i stopniowa, ale także kamienista i bolesna i była nakierowana na powrót do poważania i centralizmu.

W niniejszej książce przedstawiono powstanie nowoczesnych Chin jako proces pokonywania słabości instytucji i braków funkcjonalnych. Zdolność Chin do wyjścia z kryzysu 19 wieku polegała na istotnych zmianach w funkcjonowaniu instytucji, co umożliwiało przyrost umiejętności, wiedzy fachowej i kapitału a przez to uwolnienie ogromnego potencjału. Długotrwały rozwój formalnych i nieformalnych reguł doprowadził w końcu do powstanie odpowiednich warunków wewnętrznych i nowych możliwości ekonomicznych. W tym złożonym procesie powstały warunki dla bardziej poprawnie prowadzonej walki konkurencyjnej, usunięto bariery ograniczające dyskryminację i dostęp do rynku, poparto inicjatywy osobiste i osiągnięto w ten sposób stabilność i rozwój. Chiny mogły w tych warunkach w 21 wieku podjąć starania o odzyskanie utraconego miejsca w świecie.

Odnowa Chin nie była wynikiem zastosowania jednego modelu rozwoju instytucjonalnego. Polegała ona na realizacji wielorakich eksperymentów instytucjonalnych i adaptacji i opierała się na historycznej spuściźnie Chin jak i różnych zagranicznych propozycjach. Można tu wymienić powstanie kompleksu militarno – przemysłowego prowadzonego przez państwo w późnym okresie Qing i czasach dowódców wojskowych, państwo rozwoju narodowego w okresie Nanjing, mobilizację gospodarczą w okresie II wojny światowej i system gospodarki planowej w czasach Mao Zedong. Wszystkie te modele rozwoju miały wspólną cechę polegającą na istnieniu instytucji wyzyskujących zasoby z gospodarki dla kolejnych elit panujących (najpierw elity cesarskie, potem lokalni dowódcy wojskowi, biurokracja wojskowa a w końcu biurokracja państwa partyjnego). Instytucje te osiągały różny poziom centralizacji politycznej i były w stanie generować wzrost. Dopiero jednak powstanie wewnętrznych instytucji gospodarczych w roku 1978 naprawdę wyzwoliło rozwój.

Powolny i niespokojny wzrost Chin w 20 wieku był napędzany nie tylko przez pojawiające się szanse w polityce globalnej, ambicje polityczne i innowacje instytucjonalne, ale także przez tradycję historyczną. Ta pozostałość własnych instytucji społecznych oraz kreatywne wykorzystanie nowych rozwiązań instytucjonalnych umożliwiło w końcu znalezienie rozwiązań dla wielu istniejących wcześniej problemów, przede wszystkim w gospodarce, ale także w infrastrukturze, technologii i wojskowości. Nie odbyło się to bez oporu i powtórzeń prób starych rozwiązań. Do historycznie pozytywnych rozwiązań, z jakich Chiny mogły skorzystać należała względna dojrzałość chińskich przednowoczesnych instytucji, nacisk na osiąganie sukcesu i na wykształcenie, a także wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu złożonych organizacji zarządczych, jak na przykład biurokracji cesarskiej.

Wzrost Chin jest jednak nie w pełni zakończony i pełen sukcesów. Mimo spektakularnych osiągnięć i zdecydowanego postępu, wiele pytań pozostało nierozwiązanych. Największym wyzwaniem jest reforma polityczna. Na początku 20 wieku Chiny zlikwidowały wiele instytucji politycznych, decydujących o stabilności cesarstwa w przeszłości. Był to sam cesarz, system egzaminów państwowych i elity lokalne (gentry). Aby je zastąpić, próbowano użyć różnych politycznych modeli instytucjonalnych. Z początku zdecydowano się na monarchię konstytucyjną, potem ustrój republikański, dyktaturę wojskową w okresie przywódców wojskowych, chińską wersję faszyzmu w latach 30-tych i różne formy państwowego socjalizmu, w tym stalinizmu w latach 50-tych i maoizmu w 60-tych. Każda taka zmiana oddziałała na system polityczny Chin. Wynikiem jest instytucjonalny kolaż różnych elementów, prowadzący do wewnętrznych sprzeczności i niestabilności. Te różne modele instytucjonalne miały jednak jedną wspólną cechę: posiadały wewnętrzne instytucje, koncentrujące władzę w rękach małych elit takich jak klan dynastyczny, oficerowie armii czy przywódcy partyjni. Podczas gdy Chiny eksperymentowały z różnymi modelami instytucjonalnymi dla swojego systemu politycznego, aktualni szefowie rządu nie byli zainteresowani budową instytucji, umożliwiających szerszy podział władzy i wspieraniem pluralizmu politycznego. Po 1978r. nie powstał żaden przekonywujący, długookresowy i efektywny ekwiwalent instytucjonalny wobec systemu liberalizmu gospodarczego. Przeciwnie, modernizacja gospodarcza oparta o wewnętrzne, integrujące instytucje, została oddzielona od rozwoju instytucji politycznych, opanowanych w dalszym ciągu przez instytucje ekskluzywne. Czy dalszy rozwój gospodarczy kraju może być kontynuowany bez wprowadzania reform politycznych, pozostaje sprawą otwartą.

Pozostaje otwarty także problem legitymizacji władzy wobec społeczeństwa. Wszystkie reżimy w Chinach zdobyły władzę poprzez zwycięstwo na polu bitwy. W każdym wypadku zwycięstwo osiągnięte przemocą musiało być bronione siłą, co pogarszało możliwości rządu. Rządy musiały się konfrontować ze sprzeciwem, napotykały większy opór wobec swojej polityki a w rezultacie tym bardziej wykorzystywały gwałt. Instytucje polityczne, powstałe na polach bitew i w czasie kampanii militarnych nie miały podstawy prawnej do wykonywania władzy. Brak legitymizacji władzy wyjaśnia stały nacisk na indoktrynację i propagandę, ale także na rolę wzrostu gospodarczego i osiąganego dobrobytu.

Chiny obecnie są ośrodkiem światowego handlu i wymiany. W przeszłości także były związane z międzynarodową gospodarką. Różne globalne potęgi usiłowały je kontrolować i wykorzystywać ich ogromny rynek, ale nikomu się to nie udało, Chiny wykazały wolę swojego oporu. Udało się im pozostać niezależnymi i obronić swoje terytorium również wtedy, gdy były słabe i poddane silnej presji zewnętrznej. Jednocześnie starały się stale o zbliżenie do partnerów i sojuszników międzynarodowych wiedząc, że ich pomoc jest niezbędna dla dalszego rozwoju gospodarczego i bezpieczeństwa. Chiny poruszały się na wąskiej ścieżce, z jednej strony przeciwdziałając próbom narzucenia zewnętrznej kontroli czy interwencji, z drugiej podtrzymując związki ze społecznością międzynarodową celem popierania własnego rozwoju i wzrostu gospodarczego. W latach po 1978r. naród chiński osiągnął poziom mocarstwa światowego, pozostaje jednak niejasne, jak chce on bronić swoich interesów i jaką rolę widzi sam dla siebie.

Dla Chin 20 wiek był okresem zagrożenia granic i prawie bezustannych wojen. Doprowadziło to do militaryzacji społeczeństwa i poczucia podatności na zagrożenia. Konflikty niszczyły chińskie miasta, zamieniały w pustynie wsie i rujnowały gospodarkę. Wieloletnie walki, częste zmiany władzy i zmiany w strukturach zarządzania prowadziły do załamania się porządku społecznego i politycznego. Chiny budowały ogromne siły zbrojne, wymagało to jednak niezwykłych ilości energii i inwestycji. W takim stopniu, w jakim narastało poczucie zagrożenia wewnętrznego i zewnętrznego, rozwijał się także nacjonalizm, będący zagrożeniem dla odnowy państwa i społeczeństwa. Rozkwit chińskiego nacjonalizmu uderzał w Chiny, będące krajem o wyjątkowej rozmaitości kultur i niezwykle rozległego. Pytanie, jak poradzić sobie z historyczną spuścizną wieloetniczności i pluralizmu kulturalnego w post imperialistycznym i nacjonalistycznym środowisku nie znalazło odpowiedzi aż do teraz. W obliczu potrzeby określenia statusu tak zwanych ”mniejszości narodowych” i potencjału dla przyszłych gwałtownych konfliktów, powstaje podstawowy problem, jak chińskie państwo narodowe odniesie się do różnorodności etnicznej we własnym kraju.

Historyczne doświadczenia Chin w ostatniej epoce dotyczą także przyczyn i skutków kryzysu środowiska naturalnego. Mimo nagromadzenia wiedzy i długiej historii ochrony środowiska w cesarskich Chinach, w 19 i 20 stuleciach zaniedbano tę ochronę, podczas gdy szybka industrializacja i wyzwania, jakim jest zmiana klimatu, wpędziła kraj w kryzys. Miliony hektarów ziemi uprawnej zostały zanieczyszczone, podobnie jak powietrze i woda. Zagrożenie środowiska stanowi bezustanny czynnik wpływający na stabilność, rozwój i bezpieczeństwo kraju. Kryzys środowiska ma daleko idący wpływ na jakość życia populacji. Aby mu zapobiec, były potrzebne i nadal są, ogromne wysiłki i inwestycje społeczne i gospodarcze.

Niewątpliwe sukcesy i osiągnięcia w historii nowoczesnych Chin pozostawiły jednak wiele niezałatwionych zadań. Reformy instytucjonalne w kluczowych obszarach polityki, bezpieczeństwa narodowego, stosunków międzynarodowych i obchodzenia się z zasobami środowiskowymi są tylko częściowo wystarczające i jak na razie – niewystarczające. Niezależnie od osiągniętego dobrobytu i pozycji międzynarodowej, stoją Chiny wobec coraz bardziej nieokreślonej przyszłości – przyszłości przed którą stoi także cała ludzkość. W obecnym globalnym świecie historia nowoczesnych Chin dotyczy nie tylko samych Chin , jest to część wspólnej historii naszych czasów.