Klaus Mühlhahn

Tłumaczenie: Wojciech Głazek

Rozdział 3
Kłopoty późnej epoki Qing: 1870 – 1900

W ostatniej ćwiartce 19 wieku dwór zetknął się z wieloma problemami, na które nie umiał znaleźć odpowiedzi. Powstania, recesja gospodarcza, zniszczenie środowiska naturalnego i zagrożenie z zagranicy powodowały, że konieczność reform wydawała się nieuchronna. Mienił się stosunek społeczeństwa do szanowanej tradycji konfucjańskiej. Intelektualiści i urzędnicy musieli reagować na podwójne zagrożenie wewnętrzne - rozruchów – i zewnętrzne – zagraniczne. Rozpoczął się okres ostrożnych reform instytucjonalnych, bazujących na selektywnym wyborze kierunków wynikających z obserwacji działań zagranicznych intruzów. Szczególnie ważne okazało się wdrożenie nowoczesnych technologii wojskowych i stosowanej wiedzy inżynierskiej, aby wzmocnić państwo i poprawić jego odporność na kryzysy.

Po drugiej wojnie opiumowej i pokonaniu powstania taiping nastał okres względnej stabilności i pokojowych stosunków z zagranicą. Ułatwiało to wprowadzanie reform instytucjonalnych. Dynastia poświeciła wiele pracy temu działaniu, ale nie udało się jej uzyskać oczekiwanego wzmocnienia instytucji państwa, wręcz przeciwnie, upadek państwa przyspieszył. Przed końcem 19 stulecia nowe konflikty zahamowały dalsze próby reform a pochłonęły całą uwagę. Ku przerażeniu dworu wojska Qing przegrały wszystkie bitwy - pomimo kosztownego zakupu nowego uzbrojenia i technologii. Najniższy historyczny punkt polityczny osiągnęły Chiny w roku 1900, gdy międzynarodowe oddziały, po pokonaniu powstania bokserów weszły do Pekinu, opanowały pałac cesarski i zmusiły dwór do wyjazdu do Xi’an.

Selektywne samodzielne wzmocnienie

Świadomość, że państwo nie działa jak należy, opanowała nie tylko dwór i urzędników, ale przenikała do środowisk intelektualnych. Chociaż początkowo nie rozpoznano gospodarczych, demograficznych czy strukturalnych przyczyn pojawienia się kryzysu, poszukiwanie odpowiedzi doprowadziło do godnych uwagi zmian w myśleniu i pierwszych prób reform instytucji państwowych. Było jasne, że kryzys został wywołany przez przyczyny wewnętrzne jak i zewnętrzne. Bez sprzeczne były także problemy wywołane własnymi błędami w kraju. Dla wielu kraj z biegiem czasu oddalił się od znanych norm politycznych i ideałów przeszłości, także od praktyki okazywania sprzeciwu. Niewątpliwie wywołanie kryzysu spowodowane było wyzwaniem, jakim dla państwa stał się zachodni imperializm. Chińscy analitycy sytuacji byli także świadomi, że za imperialistycznym zagrożeniem stoją nowe technologie, jak maszyny parowe na statkach i w pociągach, gazety i komunikacja telegraficzna i nowa praktyka społeczna i gospodarcza Europejczyków w portach traktatowych. Refleksja na temat zagrożeń w 19 wieku nie dotyczyła jedynie reakcji obronnej na poczynania zachodu. Zajmowano się także pytaniem, jak w zmienionych warunkach można skorzystać z bogatej tradycji kulturalnej Chin, jak należy ją rozumieć i używać. Te debaty nadawały ton debatom politycznym i intelektualnym późnego okresu Qing. Rozpoczęły się one już w 18 wieku, zatem przed natarciem z zachodu. W 18 wieku miały miejsce istotne zmiany w chińskim życiu intelektualnym. Powstałe w tym czasie kierunki myślenia stanowiły dla chińskich intelektualistów podstawę do zrozumienia i wyjaśnienia kryzysu.

Uczeni Qing poświęcili się dokładnemu studiowaniu tekstów. Reprezentatywne dla tego kierunku myślenia były prace Dai Zhen (1724 – 1777), uniwersalnego uczonego i filozofa, który jednak nie zdał egzaminu do służby publicznej najwyższego poziomu w stolicy. Rewolucja w dyskursie naukowym tego czasu nawiązywała do filozoficznej tradycji badań nad weryfikacją tekstów (kaozheng xue albo ”Badania bazujące na dowodach”), jakich początek można obserwować w wieku 17 i miały swoją kontynuację w 19 stuleciu. Według Benjamin Elman było to ‘’rodzajem empirycznego badania, mającego na celu użycie nowoczesnych, precyzyjnych metod naukowego rozumienia przeszłości i konceptualizacji (tj. uściślania pojęć opisujących) współczesności. Jako forma metody naukowej i sposobu opisu, tego rodzaju studia zaznaczają początek nowożytnej strategii badawczej.” Myśliciele tradycji Kaozheng interesowali się bardziej możliwą do udowodnienia rzeczywistością, niż abstrakcyjnymi spekulacjami i dyskusjami na temat związków kosmologicznych, jakie panowały w konfucjanistycznej tradycji. Nacisk na studia empiryczne i skrupulatna analiza filologiczna prowadziły do zainteresowania autentycznością tekstów i narzędziami analizy tekstów. Naukowcy tego kierunku zajmowali się intensywnie takimi zagadnieniami jak krytyka tekstów, lingwistyka historyczna, studia klasyczne, badania historyczne , astronomia matematyczna i geografia historyczna, a także studiami w dziedzinach pomocniczych takich jak epigrafika, bibliografia i kompilacja tekstów.

Studia kaozheng zwracały uwagę nie tylko na wartość dowodów empirycznych, ale także na konieczność weryfikacji tych dowodów przez skrupulatne badania i ustalanie ich identyfikacji, usuwania i zatwierdzania. Gdy naukowcy i krytycy zastosowali analizę tekstu do pism konfucjańskich klasyków, zaczęli szukać najstarszych i pierwotnych źródeł tych tekstów , aby dojść do wersji niezafałszowanych i najstarszych, aby przywrócić je klasycznej tradycji. Komentarze koncentrowały się nie na pomysłach i ideach filozoficznych, ale zawierały szczegółową krytykę tekstu. Ten zwrot w kierunku filologii miał głębokie skutki społeczne i polityczne. Podnoszone przez klasyków Qing empiryczne podejście ”Szukać prawdy w oparciu o fakty” (shishi qiushi – slogan, który w1978 znowu pojawił się w Chinach i zyskał na znaczeniu), podkreślał centralną rolę weryfikacji i dowodów dla oceny i analizy klasycznej tradycji. Krytyka tekstów a nie filozofia stała się metodą odtworzenia poprawnego obrazu przeszłości i ożywienia pierwotnej tradycji kreatywnego myślenia konfucjańskiego, jaki sprzeciwiał się ortodoksyjnej i moralizującej interpretacji neokonfucjanizmu.

Uczeni epoki Qing odrzucali abstrakcyjne podejście z epoki Song, cofając się jeszcze dalej w przeszłość do epoki dynastii Han, aby usunąć ograniczenia lub zniekształcenia, znajdowane w komentarzach z epok Song lub Ming. Z powodu tego cofania się do źródeł z epoki Han, ten kierunek został nazwany szkołą Han (Hanxue). Powrót do antyku (fugu) był częścią nadchodzącej świadomości krytycznej i kwestionował autorytet różnych stwierdzeń neokonfucjanizmu. Chociaż ruch Kaozheng w wieku 19 osłabł, wyzwolił on rewolucję filozoficzną i przygotował grunt pod nowe zmiany społeczne i polityczne.

W rozmaitych środowiskach dochodziło do gwałtownych debat, w szczególności miedzy tzw. szkołami Nowych Tekstów i Starych Tekstów. Tak zwani klasycy Nowych Tekstów (jinwen), były to wersje napisane pismem liturgicznym (lishu) i pochodzące z wczesnej dynastii Han. W połowie 2 wieku p.n.e. w budynkach, w których podobno mieszkał kiedyś Konfucjusz, znaleziono wersje pism z epoki przed – Han, napisane starym pismem (guwen) dynastii Zhou. Po odkryciu tych starych tekstów chińscy uczeni dyskutowali nad poprawnością i różnicami między tymi dwiema i innymi wersjami, ale po upadku wschodniej dynastii Han nowe teksty przestały być przedmiotem dyskusji. Zwolennicy nowych tekstów pojawili się znowu w 19 wieku, skupiając się na ”Rocznikach wiosen i jesieni” (Chunqiu), jednym z klasycznych dzieł, przypisywanych Konfucjuszowi. Ta oficjalna kronika królestwa Lu, obejmująca lata od 722 p.n.e. do 481 p.n.e. jest pierwszą zachowaną chińską kroniką zapisaną w formie roczników. Zwolennicy szkoły Nowych Tekstów twierdzili, że jest ona kluczem do studiowania klasycznej wiedzy konfucjańskiej. Uważali oni, że komentarz Gongyang (gongyang zhuan) – bardziej niż komentarz Zuo (zuo zhuan), preferowany przez szkołę Starych Tekstów (guwen jingxue) i większość uczonych ze środowiska dowodów – jest najlepszą podstawą do rozumienia oryginalnej wersji historii, która rzekomo jest rozpoznawalna w napisanej przez Konfucjusza edycji roczników (Chunqiu).

Te dyskusje mogą się wydawać czysto akademickie, ale wiedza Nowych Tekstów późnej dynastii Qing miała także znaczenie praktyczne. Była ona próbą ożywienia politycznego aktywizmu zachodniej dynastii Han (206 p.n.e. – 8n.e.). Dawała nowe spojrzenie na tradycję konfucjanizmu jako inspiracji przy poszukiwaniu odpowiedzi na nacisk z zachodu. Ponadto filologia Nowych Tekstów była bardzo krytyczna wobec studiów czysto filologicznych i pomagała zwrócić uwagę na politykę (jingshi). Uczeni reprezentujący szkołę Nowych Tekstów zaprzeczali ortodoksyjnej nowo - konfucjańskiej tradycji argumentując, że leżące u jej podstaw konfucjańskie teksty i źródła zostały zafałszowane w czasie panowania cesarza Wang Mang (45p.n.e. – 23n.e.). Wang, jeden z najbardziej kontrowersyjnych cesarzy Chin, zdobył dla siebie tron kończąc w ten sposób panowanie wcześniejszej dynastii Han. Jako następca Han założył dynastię Xin (”nową”) i polecił swoim uczonym zmienić tradycyjne teksty. Studia Nowych Tekstów grały istotną rolę przy zmianie dyskursu politycznego, jaki wtedy nastąpił. Uczeni Nowych Tekstów twierdzili, że odkryli zachowane oryginalne wersje źródłowe, dzięki czemu mogą uznać słuszność tych sposobów myślenia, jakie do tej pory były zabraniane. Krytykując uznawaną dotychczas dogmatykę, powstałą podczas okresu przejścia od epoki Yuan do Ming w 14 wieku, jako ortodoksyjną i fałszywą, atakowali jednocześnie opierające się na niej autokratyczne formy rządów. Przedstawiciele szkoły Nowych Tekstów nalegali na to, aby w czasach zmian politycznych, gospodarczych i społecznych poszukiwać nowych idei i wypowiadali się za pragmatyzmem i politycznymi reformami. Rehabilitowali tradycyjne podejście konfucjanizmu do reform, zajmowali coraz bardziej radykalne stanowiska w kwestii zmian w miarę, jak wiek 19 zbliżał się do końca.

Wielu uczonych było zdania, że instytucje systemu imperialnego nie są już przydatne i efektywne a zmieniające się warunki historyczne wymagają nowych rozwiązań instytucjonalnych. Już przed wojnami opiumowymi niektórzy sądzili, że rozwiązywanie problemów państwa wymaga wprowadzania zasadniczych zmian. ”W zgodzie z czasem” brzmiało hasło nowej generacji uczonych, zajmujących się polityką prowadzenia państwa (jingshi) z okresu wczesnego 19 wieku poszukiwali sposobu na wymykający się spod kontroli kryzys w Chinach. Wei Yuan (1794 – 1857) i Feng Guifen (1809 – 1874) należeli do najbardziej wpływowych myślicieli w tym zakresie. Punktem odniesienia dla nich był dorobek Gu Yanwu (1613 – 1682), sprzed epoki Qing, w którym zajmował się on politycznymi reformami. Jak wielu innych uczonych 19 wieku podziwiali oni dorobek Gu. Jako znak uznania obaj, Wei i Feng oraz inni uczeni, ufundowali w 1830r. w Pekinie świątynię jako pamiątkę po Gu. Członkowie szkoły polityki zajmowali się problemem utrzymania spokoju społecznego i organizacji instytucjonalnej państwa pod tym kątem, chcieli stabilizować porządek poprzez reformy. Ich troska o utrzymanie spokoju społecznego miała inny charakter niż ortodoksyjnych neo – konfucjanistów, widzących porządek jako zagadnienie moralne i duchowe. Chociaż naukowcy zajmujący się polityką również uważali, że poczucie moralności stanowi jądro cywilizacji, przyznawali konieczność skorzystania z nowych zdobyczy nauki obok szerzenia zasad moralnych. Zajmowali się nowymi ideami w zakresie zmian technokratycznych i instytucjonalnych w celu poprawy aparatu zarządzania. Zamiast zajmować się wyłącznie samodoskonaleniem i zachętami do umoralniania, preferowali stworzenie restrykcyjnych instytucji kontrolnych w celu osiągnięcia efektywnego nadzoru i stabilnego, produktywnego społeczeństwa.

Naukowiec i uczony Wei Yuan grał w pierwszej połowie 19 stulecia istotną rolę w sprawie krytycznej oceny instytucji rządowych państwa Qing. Pracował z zespołem szanowanych uczonych, doradców i urzędników podporządkowanych generalnemu gubernatorowi prowincji Liangjiang. Zespół chciał dopasować instytucje rządowe do nowych wyzwań. Wei Yuan i jego współpracownicy przygotowali zestawienie pod tytułem ”Rozprawa o imperialnej polityce Qing” (”Huangchao jingshi wenbian”, 1826), zawierające praktyczne informacje o zarządzaniu państwem przez rząd. W roku 1844 Wei wydał swoje najbardziej znane dzieło ”Ilustrowana gazeta krajów zamorskich” (”Haiguo tuzhi”) na temat geografii i stosunków gospodarczych narodów zagranicznych. W pracy wykorzystywano po raz pierwszy tłumaczenia z źródeł zachodnich, aby użyć je do zobrazowania niebezpieczeństw wynikających z rosnącego wpływu zachodnich potęg handlowych i morskich w Azji i postulowania przywrócenia chińskiej kontroli nad tym regionem. Praca dostarczała czytelnikom wiele nowej wiedzy na temat geografii świata i globalnego charakteru potęg zachodu. Najważniejsza była analiza historycznych stosunków miedzy Chinami a Azją południowo wschodnią. Wei mówił wyraźnie, że zachód może pokonywać Chiny ze względu na swoją przewagę wojskową. Podkreślał konieczność poprawy chińskiej siły militarnej: ”Przed zawarciem pokoju (w pierwszej wojnie opiumowej) naszym obowiązkiem było wygrywanie barbarzyńców przeciwko barbarzyńcom. Po ustanowieniu pokoju musimy poznać te dające przewagę techniki, aby ich kontrolować.” Wei Yuan postulował, aby państwo Qing aktywnie zaangażowało się w poznanie zachodnich technologii i wzmocniło się na tyle, aby poradzić sobie z wyzwaniami zachodu. Zarysował szczegółowy plan obrony od strony morza, zawierający ”budowę okrętów, produkcję uzbrojenia i poznanie technik barbarzyńców”. Nadrzędnym cel jego agendy reform polegał na odtworzeniu wielkości państwa chińskiego i osiągnięcie ”dobrobytu i potęgi (fuqiang)”. Jako uczony i wpływowy urzędnik Wei Yuan służył dynastii, miał także wpływy wśród gubernatorów. Jego propozycje miały później zamienić się w konkretne działania.

W następnych dziesięcioleciach inni chińscy uczeni pójdą dalej niż Wei i zaproponują nie tylko zakup a później produkcję broni zgodnie z zachodnią technologią, ale także urządzenie biur tłumaczy i instytucji, gadzie studenci zapoznawać się będą z chińskimi klasykami a także będą studiować zachodnie języki i kierunki specjalistyczne. W połowie 19 wieku jednym z aktywnych zwolenników takiego działania był Feng Guifen. Był uczonym wykształconym w chińskiej kulturze, miał zaawansowaną karierę urzędniczą i był doradcą wielu wpływowych dostojników. W okresie kryzysu powstania taiping i drugiej wojny opiumowej, gdy wpływy zachodu były szczególnie uciążliwe, Feng rozpowszechnił w swoim środowisku zbiór robiących wrażenie wypowiedzi. Jego czterdzieści opinii pod tytułem ”Protest z chaty w pobliżu Bin” (”Jiaobinlu kangyi”) z przedmową z roku 1861, zostały rok później wysłane do Zeng Guofan. Ze względu na powszechne odrzucenie postulatów Feng, upublicznione zostały dużo później. W swoich esejach Feng argumentował, że wyższoś

zachodu nie polega tylko na lepszej broni, statkach parowych i wojskowym wykształceniu, ale na bardziej sprawnych instytucjach w czterech krytycznych obszarach: wykształcenie (”Użycie zdolności”), gospodarka (”Zarabiać na rolnictwie”), zarządzanie państwem (”Rządzący i lud są siebie blisko”), i nauka (”Nazywać rzeczy ich właściwymi nazwami”). Feng doszedł do wniosku, że Chiny we wszystkich tych obszarach musi przeprowadzić istotne reformy, jeżeli ma dotrzymać kroku zachodowi. Droga Chin do wzmocnienia (ziqiang) polega na uczeniu się od zachodu nie tylko technologii i wojskowości, ale także wykształcenia, gospodarki, rządzenia i nauki. Feng twierdził, że Chińczycy nie tylko powinni zastosować zagraniczną broń, lecz rozwijać swoje własne technologie i je używać.

W swojej pracy ”O przyswojeniu zachodniej nauki” argumentował, że Chiny powinny uczyć się od zachodu, zachowując przy tym swoje wartości. Pisał:

”Zasady rządów pochodzą z wiedzy. W czasie dyskusji o dobrym rządzie historyk Sima Qian powiedział: ”Weźmy przykład z dawnych królów, gdyż oni byli bliżej czasom sobie współczesnym i korzystali z najróżniejszych zwyczajów, aby wprowadzać w życie swoje pomysły, gdyż były one słuszne i proste. Moim skromnym zdaniem w obecnych czasach należy powiedzieć: ”Ucz się od różnych narodów”, gdyż są one podobne do nas i ich metody są łatwiejsze do zastosowania. Czy jest coś lepszego, gdy w stosunkach międzyludzkich przyjmie się chińskie zasady etyczne i wiedzę konfucjańską jako podstawę (ti) i uzupełni się ją o techniki (yong) bogactwa i władzy od różnych narodów?”

Ten fragment powinien nosić nazwę ”Samodzielne wzmocnienie” (ziqiang). Jego wymowa polegała na tym, aby zachować sens lub rdzeń cywilizacji chińskiej, a jednocześnie przyjąć z zagranicy wiedzę i technologię, pozwalające na uzyskanie przewagi.

Ruch uczenia się od zachodu powinien ułatwić przyjęcie wybranych elementów z zachodu. Postulował on wdrożenia pomysłów zapożyczonych z zachodu dla poprawy instytucji państwa Qing. Z treści eseju wynikała potrzeba reform całych struktur instytucji państwowych, a co za tym idzie, zakwestionowanie istnienia wielu z nich. Najciekawsze w tym postulacie było to, że najbardziej krytykowane były instytucje pracujące najlepiej. Wielu znawców było przekonanych, że za kłopoty późnego Qing odpowiedzialny był system egzaminów. Feng pisał: ”Trwanie przy egzaminach do służby państwowej jest głęboko zakorzenione w ludzkich głowach. Inteligentni i błyskotliwi uczeni tracą swój czas i energię na tak niepotrzebne rzeczy jak pozbawione oryginalności eseje, prace egzaminacyjne i formalna kaligrafia… Powinniśmy połowie z nich wskazać, ze mają się zając produkcją broni i instrumentów jak również studiom przyrodniczym”. Feng był zdania, że należy usunąć egzaminy i zastąpić je wyborami, gdyż jego zdaniem, publiczna opinia jest lepszą oceną kwalifikacji urzędnika.

Dwór Qing opieszale wdrażał te propozycje, niektóre centralne instytucje i strategie zmieniały się powoli. Do kryzysu miał podejście tak samo pragmatyczne, jakie miał do tej pory we wszystkich problemach wewnętrznych. To zmieniło się około 1870r. Długotrwałe, krwawe walki mające zgnieść powstania w połowie 19 wieku przekonały Zeng Guofan, Li Hongzhang, Zuo Zongtang i innych prominentnych urzędników w represjonowanych prowincjach, że Chiny muszą podjąć bardziej zdecydowane i daleko sięgające kroki. Także klęska Chin Qing w czasie drugiej wojny opiumowej (1856 – 1860), pogłębiła poczucie kryzysu. Dynastia musiała podjąć poważniejsze wysiłki, aby przyjąć nowoczesną wiedzę i technologie i w ten sposób wspomóc konfucjański porządek. Najważniejsi urzędnicy państwa byli świadkami siły uderzeniowej nowoczesnej technologii militarnej w czasie tłumienia – w kooperacji z zachodem – powstania Taiping. Po powstaniu byli zdecydowani podjąć złożone i kosztowne wysiłki w celu wzmocnienia własnych pozycji.

Celem wzmocnienia miało być przywrócenie poprzedniej wielkości dynastii i jej dobrobytu, przejęcie szerokiej gamy zachodnich technologii i technik, odbudowa prestiżu ideologii konfucjańskiej, podtrzymanie tradycyjnego systemu niskich podatków i reforma regularnych egzaminów urzędniczych. Dużo później, w 1898r. to stanowisko zostało ujęte w sformułowanym przez Zhang Zhidong zdaniu: ”Wiedza chińska jako substancja, wiedza zachodnia jako funkcja” (zhongxue wei ti, Xixue wei yong), znanym jako formuła Ti-yong. ”Funkcja” oznacza tu funkcjonalne zastosowania i przydatne instrumenty, jakie można uzyskać dzięki wiedzy zachodniej, natomiast ”substancja” oznacza porządek etyczny i zasadniczy związek pomiędzy panującym a jego poddanymi lub pomiędzy ojcem a jego synami wynikający z nauk Konfucjusza.

W następnym okresie restauracji państwa Qing, Zeng Guofan będący generalnym gubernatorem prowincji Liangjiang, odgrywał wiodącą rolę. Już na wczesnym etapie życia był od wpływem neo – konfucjanizmu szkoły Cheng Zhu. Próbował stosować tradycję, wzbogaconą o idealizm moralny. Zeng wierzył w znaczenie przewodnictwa moralnego, była to jednak tylko część jego poglądów. Pragmatyczna polityka stanowiła drugą część jego przekonań. Dotyczy to najbardziej znaczeniu, jakie przypisywał li (przyzwoitość, rytuały) jako zasadzie głównej konfucjańskiego rządu. Zeng traktował li zgodnie z podejściem szkoły Nowych Tekstów, bardzo szeroko i odnosił się nie tylko do przyzwoitości moralnej i rytualnej, ale również do polityki. W celu osiągnięcia porządku był gotów do użycia środków moralnych ale i instytucjonalnych. On i jego zwolennicy chcieli zastosować technologie zachodnie w celu obrony zasadniczych wartości Chin. W tym celu jednak musieli mieć jasne wyobrażenie, jakie to są te zasadnicze wartości – i mieć energiczną politykę wdrażania jej w chińskim społeczeństwie. Niepokoje w wielu częściach kraju skłaniały Zeng do poglądu, że wartości o które mu chodzi (rytuały) cywilizacji chińskiej nie są już żywotne. Dlatego trzeba tradycyjne wartości i tradycyjną wiedzę na nowo ożywiać i propagować, na przykład poprzez nowe oficjalne wydawanie klasyków i tekstów. Ci, którzy nie posiadają wykształcenia lub mają go zbyt mało, aby skorzystać z takich wydawnictw, powinni być edukowani poprzez odpowiednie pieśni. Podczas wojen z Taiping, Zeng skomponował pieśń pod tytułem ”Miłość ludzi” aby pouczyć żołnierzy, jak się mają zachować na wojnie.

Zeng był znany jako surowy ojciec. Jego „Listy i uwagi o rodzinie” zostały opublikowane po raz pierwszy w 1879r. Pełne porad i napomnień moralizatorskich ujawniają jego silną wiarę w konfucjańską etykę i moralne samodoskonalenie. Jako głowa rodziny żądał od pozostałych członków rodziny, zwłaszcza młodszego brata i synów, posłuszeństwa, bezinteresowności, lojalności, poczucia obowiązku, zdyscyplinowania i pilności. Apelował do męskich członków rodziny o przeciwstawienie się uwodzicielskiej sile lenistwa i nic nierobienia, a koncentrowanie się na kolektywnych celach i wartościach. Być może konserwatyzm jest częścią każdego procesu restauracji, a wpływ Zeng wpłynął na podniesienie znaczenia konserwatyzmu w czasie restauracji Qing. Zeng sam stał się symbolem chińskiego konserwatyzmu. Zeng Guofan ”Uwagi o rodzinie” są jedną z najczęściej drukowanych książek we współczesnych Chinach.

Idea samodzielnego wzmocnienia leżała u podstaw wielu głębokich reform chińskiego państwa w latach 1870 – tych. Celem reform było wykorzystanie najlepszych zachodnich technologii, zwłaszcza w dziedzinie wojskowości, w służbie i utrzymaniu dynastii. Starano się za pomocą tradycyjnych metod polityki państwa (jingshi) dopasować zachodnie techniki do potrzeb wzmocnienia obronności, infrastruktury i przemysłu i do stopniowego reformowania instytucji państwowych. Te plany nie były jednak popierane przez wszystkich. Niektórzy uczeni odrzucali wszystko, co było związane z zachodem i odrzucali w sposób fundamentalny zagraniczne innowacje.

Jednym z najważniejszych punktów reform instytucjonalnych było usuniecie chronicznego deficytu rządu. Podatki Likin (lijin), pierwotnie dotyczące tylko handlu wewnętrznego i mające posłużyć do finansowania walki z Taiping, stały się jednym ze stałych składników systemu podatkowego i posłużyły także do realizacji planu samodzielnego wzmocnienia. Dodatkowe nowe podatki w międzynarodowym handlu morskim były zbierane przez posterunki celne, zarządzane z zagranicy, jednak ich przychody były zarządzane przez państwa zachodnie i służyły do wypłaty odszkodowań dla państw zachodnich za minione wojny. Podatek gruntowy był poprzednio i obecnie zasadniczym źródłem wpływów do kasy państwa, ale ciągle wynosił około 2%chińskiego BIP. W połowie 19 wieku podatek gruntowy stanowił około 77% wpływów , ale na koniec stulecia tylko 35 do 40% przychodów państwa. Mimo stałego budżetowego deficytu państwo Qing nie decydowało się na wzrost podatków nakładanych na produkcję rolną. Od 1713 podatek gruntowy był zamrożony, zatem wzrosło znaczenie podatku lijin. Do końca stulecia udział podatku lijin w przychodach państwa wzrósł od 15 do 19%, a przychody z handlu morskiego wahały się miedzy 11 a 17%. W sumie podatki w eksporcie i imporcie na lądzie i morzu stanowiły około trzecią część przychodów. Znaczny wzrost przychodów nie oznaczał jednak poprawy położenia rządu centralnego, gdyż podatki od działalności gospodarczej i lijin po 1860r., na skutek decentralizacji politycznej i podatkowej były zatrzymywane przez gminy.

Z pomocą dostępnych teraz środków finansowych regionalni wodzowie jak Li Hongzhang i Zhang Zhidong mogli angażować się w organizację niewielkiej liczby przedsiębiorstw w zachodnim stylu, finansując takie przedsięwzięcia, wprowadzając tam urzędników w charakterze nadzoru i przekazując prywatnym kupcom zarządzanie. Takie przedsiębiorstwa działały według modelu Guandu shangban (urzędowy nadzór, prywatne zarządzanie). Oznaczało to podział kierowania przedsiębiorstwem między administracją rządową i prywatnymi przedsiębiorcami (”kupcami”) na bazie kapitału uzyskiwanego albo poprzez sprzedaż akcji prywatnym inwestorom, albo pożyczki ze strony państwa. Chociaż te przedsiębiorstwa, do których należały firmy żeglugowe, arsenały, fabryki i stocznie, cierpiały często na nieefektywność, korupcję, to odnosiły również sukcesy. Szczególnie widoczny był rozwój marynarki i wojskowości. Arsenały Jiangnan w Shanghai i Jinling w Nanjing zostały założone w 1865r., a rok później powstała baza marynarki wojennej w Mawei koło Fuzhou. Japończycy zwiedzający arsenał Jiangnan w roku 1873 byli pod wrażeniem. W tym czasie japońscy reformatorzy opierali się chińskich przekładach europejskich materiałów naukowych. Osiągana produkcja była jednak rozczarowująca. Stocznia w Fuzhou wyprodukowała tylko piętnaście statków, ale w 1884r., w czasie wojny chińsko – francuskiej z lat 1883 – 1885, została kompletnie zniszczona przez Francuzów. Innymi przedsiębiorstwami, powstałymi w trybie porozumień Guandu – shangban, były China Merchant Steamship Company (1873), Szanghajskie Tkalnie Bawełny (1878) czy kopalnie Kaiping (1877), wszystkie stosujące zachodnie technologie. W 1894r. rozpoczęła produkcję huta żelaza Hanyang w Hubei nad Yangzi, na siedem lat przed japońskimi zakładami stalowymi Yawata. Inicjatywy takie jak wymienione prowadziły do powstania regionalnych wojskowo – przemysłowych konglomeratów, działających pod nadzorem gubernatorów prowincji. Przykładowo do zakresu nadzoru generalnego gubernatora Li Hongzhang należały firmy zbrojeniowe, jedno przedsiębiorstwo żeglugowe, Kaiping i inne kopalnie, chiński system telegraficzny i monopol tkalni bawełny. Inny konglomerat powstały pod kontrolą Zhang Zhidong składał się z kopalni rudy żelaza Daye, kopalni węgla Pingxiang i wymienionych wcześniej zakładów stalowych Hanyang.

Nowa polityka przemysłowa dotyczyła nie tylko produkcji broni i sprzętu wojskowego, ale także rozmaitych związanych z fabrykami ośrodków szkoleniowych , w których wprowadzano zachodnią wiedzę i techniki. W 1867r. dwór Qing uruchomił akademię urzędu morskiego (chuangzheng xuetang) w porcie Mawei w Fuzhou. W 1868 w pobliżu fabryki broni w Jiangnan i szkoły nowoczesnych inżynierów otwarto placówkę kształcącą tłumaczy. Generalny gubernator Zhili, Li Hongzhang założył akademię marynarki w Tianjin. Organizowano wiele akademii wojskowych i specjalistycznych szkół na terenie całego kraju, z celem: ”Używać najlepszych technologii barbarzyńców, aby barbarzyńców pokonać”. Akademie wojskowe, w szczególności marynarki, rozpoczęły nauczanie nowoczesnych dziedzin jak matematyki, budowy maszyn, fizyki, geografii i innych. Powstała w ten sposób baza dla rozpowszechniania ”nowej wiedzy”. Były to wszystko efekty uboczne, prowadzące jednak do istotnych innowacji instytucjonalnych.

Niektóre z tych nowych przedsiębiorstw osiągnęły zaskakujące rezultaty w kopiowaniu zagranicznych maszyn. Trudno im jednak było konkurować z zachodnimi firmami żeglugowymi i importerami. Ogólnie rzecz biorąc chiński sektor przemysłowy był zdominowany nie przez firmy prywatne, ale przez biurokratyczny kapitalizm. W tym układzie to urzędnicy zatwierdzali, planowali i nadzorowali projekty, a w rękach lokalnych elit i prywatnych kupców pozostawało bieżące kierowanie sprawami i w większości strona finansowa przedsiębiorstwa. W większości przypadków sektor publiczny i prywatny dzieliły się inwestycjami i ryzykiem, podczas gdy urzędnicy – lub mówiąc dokładniej, współpracownicy urzędników – decydowali o strategii. Taki stan rzeczy zasłaniał, kto podejmował decyzje i ponosił odpowiedzialność i prowadził do sytuacji, w której inwestycja była obciążona przez protekcję polityczną, lokalne zobowiązania i korupcję. Dodatkowo uznani przez administrację rządową inwestorzy często wykorzystywali przedsiębiorstwo jako plac rozgrywek regionalnych graczy. Rząd centralny nie był na ogół w stanie dostarczyć kapitału, ale ze względu na swoje problemy budżetowe poszukiwał możliwości wyciągnięcia pieniędzy z przedsiębiorstw. W takiej sytuacji przedsiębiorstwa nie mogły się rozwijać i po kilku latach od pierwszej inwestycji, bankrutowały.

Jako przykład historii tego rodzaju może służyć sprawa China Merchants Steamship Company (CMSC), dobrze zbadana i opisana. Jest ona ilustracją finansowych i politycznych wyzwań, stojących przed organizatorami tych wczesnych przedsiębiorstw. Otwarcie Kanału Sueskiego w 1869r. skróciło o połowę czas podróży miedzy Chinami i Europą i spowodowało gwałtowny wzrost żeglugi parowej w Chinach. Kilka wiodących zachodnich firm na początku lat 1860 – tych zorganizowało nowe firmy żeglugowe w formie spółek akcyjnych, których akcjonariuszami byli Chińczycy. CMSC zostało uruchomione, aby przeciwdziałać bardzo lukratywnej żegludze obcych przewoźników na wodach przybrzeżnych Chin, a także aby zademonstrować udaną inwestycję osiągającą zysk i prowadzoną przez Chińczyków. Prawdopodobnie CMSC była pierwszą spółką akcyjną nadzorowaną przez państwo chińskie. Jak we wszystkich przedsiębiorstwach opartych o schemat guandu-shangban, zarządzanie zostało podzielone miedzy administrację rządową i chińskich kupców. Przedsięwzięcie było nadzorowane przez rząd, było własnością prywatnych inwestorów a bezpośredni zarząd sprawowali chętni do ryzyka akcjonariusze. Większa część kapitału pochodziła ze sprzedaży akcji, chociaż na początku były z tym trudności. Podczas gdy miały miejsce poważne inwestycje w zachodnie firmy żeglugowe, chińscy kupcy nie spieszyli się z zakupem akcji przedsiębiorstwa chińskiego. To zmieniło się w przypadku CMSC, gdy firma została zreorganizowana przez dwu kompradorów, Tang Jingxing (1832 – 1892) i Xu Run (1838 – 1911), kierujących wtedy przedsiębiorstwem. Obaj byli ponadto największymi akcjonariuszami. W tym czasie wzrósł kapitał zakładowy firmy do miliona taeli srebra do 1880 i dwu milionów do 1882r. Mimo to CMSC musiało pożyczyć od państwa pieniądze, aby zwiększyć swój zasób kapitałowy.

CMSC posiadała flotę trzydziestu statków i osiągnął szybko największy tonaż wśród towarzystw żeglugowych, stosujących statki parowe w Chinach. Miała tę wyjątkową zaletę, że jako jedyne chińskie przedsiębiorstwo tego rodzaju miała dopuszczenie od rządu cesarskiego. Niezależnie od posiadanego w drodze umowy zlecenia na transport ryżu do stolicy, miała dostęp do kredytu państwowego a przy zakupie nieruchomości, płaceniu podatków i opłat za przewozy w tranzycie była traktowana preferencyjnie. Pomiędzy 1878 i 1883 CMSC zakupiła dziewięć nowych statków i inne aktywa poza Chinami, w USA, Japonii i w Azji południowo wschodniej. W roku 1883 wybuchł w Shanghai kryzys finansowy, podkopujący finansową bazę firmy i pogarszający jej los. Rząd zmusił CMSC do zmiany przeznaczenia istotnych zasobów finansowych, aby przygotować marynarkę do nadciągającej wojny (jak to jest opisane dalej). Dodatkowo kierownictwo firmy pokłóciło się. Firma poniosła duże straty w wyniku kryzysu finansowego a dyrektorom handlowym zarzucono, że wyprowadzili pieniądze z firmy dla swoich celów. W 1885 zostali oni zwolnieni przez Sheng Xuanhuai (1844 – 1916), który zakupił akcje CMSC i został największym akcjonariuszem. Objął on kierowanie firmą między 1885 a 1902r. ale nie pracował na miejscu, ponieważ miał również inne zadania zlecone mu przez rząd. W tym czasie nastąpiła stagnacja w inwestycjach firmy i nie zwiększał się tonaż floty, mimo, że rosło współzawodnictwo z zagranicznymi firmami przewozowymi na wodach przybrzeżnych Chin. Pojawiło się wielu nowych przewoźników, w tym Nippon Yusen Kaisha (japońska firma pocztowa). Kupcy chińscy utracili zaufanie i odwrócili się od CMSC. Pozbawiona odpowiedniego kierownictwa i prywatnego kapitału firma utraciła powoli swoją pozycję w biznesie i udziały w rynku.

Problemy pogłębiały się również z powodu braku odpowiednio przygotowanych kompradorów – pośredników, zatrudnianych przez zagraniczne firmy w celu prowadzenia współpracy z chińskim handlem. Kompradorzy mogli osiągać znaczne zyski przy współpracy z nowymi firmami, ale mimo, że mieli wystarczający kapitał i personel, brakowało im przygotowania technicznego i wiedzy fachowej. Wielu z nich brało udział w ryzykownych spekulacjach i angażowało także zasoby firm, w których pracowali. Byli częścią wydzielonych sieci łączących ludzi o odpowiednim pochodzeniu rodzinnym, regionalnym i politycznym i koncentrowali się bardziej na działaniu w tych sieciach, niż na prowadzeniu firm. Takie podejście utrudniało pojawianiu się nowych chińskich przedsięwzięć. W wielu przypadkach dochodziło do konfliktu interesów i nepotyzmu między urzędnikami i interesami przedsiębiorstw. Z pewnością CMSC i wszystkie przedsiębiorstwa zbudowane według zasady Guandu-shangban, miały podobne problemy. Ścisły związek z administracją rządową był zaletą, ale także obciążeniem. Były im powierzane zadania polityczne i gospodarcze, często sprzeczne z sobą i trudne do pogodzenia.

Wysiłki w celu wzmocnienia się miały jedna znaczenie z innego punktu widzenia. Własność poprzez akcjonariat stawała się coraz bardziej popularna i stawała się integralną częścią chińskiej ekonomii. Ta ważna i dalekosiężna innowacja instytucjonalna dawała możliwość efektywnego pozyskiwania kapitału dla przedsięwzięć i rozwoju rynku kapitałowego. Oba te aspekty stanowiły ważne kroki dla dalszego rozwoju gospodarki. Jednocześnie innowacja z zachodu, była modyfikowana. W rozwiniętej chińskiej strukturze udziałowców, większościowi udziałowcy byli jednocześnie w kierownictwie firmy, a rząd grał ważną rolę jako dostarczyciel kapitału. Ta wczesna struktura organizacji udziałowców nie pozwalała na jasny podział miedzy własnością prywatną i publiczną i zmniejszała możliwość kontroli własności ze strony rodziny lub rządu.

Chińskie plany były ambitne, ale obciążone przez niewielką gotowość do zasadniczej zmiany procesów politycznych i instytucji. Nie podjęto wysiłku, aby unowocześnić system polityczny państwa chińskiego. Nie dyskutowano nad projektami nowoczesnej konstytucji ani prawa handlowego czy reformy walutowej. Koleje na wielką skalę zaczęto budować dopiero w końcu lat 1890, a żegluga parowa rozwijała się powoli. Koncentracja na marynarce i technice wojennej doprowadziła do tego, że reformy w okresie wzmacniania pozostały ograniczone. W okresie restauracji nie udało się zgromadzić wystarczająco dużo środków, aby rozwinąć przemysł obronny i inne programy modernizacyjne jak budowę sieci kolejowej. Sektor prywatny ociągał się z inwestycjami a przychody podatkowe rządu nie wystarczały. Brakujące wpływy budżetu państwowego były jedną z głównych przyczyn, dla których rząd Qing nie zdołał przeprowadzić szerokiej akcji uprzemysłowienia i gospodarczej modernizacji. Stało to w jaskrawym kontraście do działań rządu japońskiego, mającego w późnym okresie Tokugawa przychody na poziomie 10% BIP i więcej. Ogólnie rzecz biorąc, niezdolność kierownictwa politycznego do reform instytucjonalnych była powodem, dla którego polityka samodzielnego wzmacniania nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.

W okresie restauracji Qing i jej nacisku na samodzielne wzmocnienie udało się osiągnąć pewne ograniczone sukcesy, szczególnie w żegludze. Niewielki postęp w niektórych prowincjach nastąpił w kierunku industrializacji w zakresie przemysłu obronnego. Stocznie i fabryki broni w Jiagnan, Fujian i Hubei stanowiły niewielki krok w kierunku uprzemysłowienia. Polityka samodzielnego wzmocnienia w końcu epoki Qing nie osiągnęła pierwotnie zakładanych celów, nadziei odtworzenia dobrobytu i siły z przeszłości, ale prowadziła do pierwszych doświadczeń z uprzemysłowieniem i kilkoma przykładami stopniowych innowacji instytucjonalnych, przede wszystkim w gospodarce, na których mogły się oprzeć późniejsze pokolenia.

Przegrane wojny Chin

Zachodni militaryzm stanowił dla Chin nowy rodzaj zagrożenia, inny niż dotychczasowe najazdy lądowe z północy, z jakimi walczyły do tej pory. Ekspansja potęg europejskich w Azji wschodniej podkopała gospodarczą, polityczną, instytucjonalną i ideologiczną pozycję państwa Qing. Konflikty w ostatniej ćwierci 19 stulecia zmuszały Chiny do upokarzających ustępstw, system trybutarny załamał się i dynastia Qing nie mogła skutecznie bronić swoich granic. Z innej perspektywy burzliwe czasy końca wieku pokazywały, że dynastia mogła jeszcze być zdolna do skutecznego działania. Zmiany były utrudnione przez przeciążenia instytucjonalne i inne przeszkody, ale także miała miejsce zadziwiająca zdolność do oporu, uniemożliwiająca zupełny rozpad państwa.

Konflikty wojskowe były wywołane przez incydenty anty – chrześcijańskie. Gwałtowne otwarcie kraju wywołało poczucie straty praw terytorialnej odrębności kraju i wzrost nastrojów ksenofobicznych i ruchów anty – chrześcijańskich. Takie nastroje pojawiły się początkowo w portach traktatowych i przeniosły się do innych miast i na wieś. Główne żądania dotyczyły większego zaangażowania rządu przeciw zagranicznym napastnikom, natrętom i wpływom religijnym. Ruch misjonarski w 19 wieku w Chinach rozpoczął się od misji protestanckich z USA i Wielkiej Brytanii i był wywołany dynamiką ewangelikalnej odnowy w tych krajach. Katolickie zakony misyjne pojawiły się później, ale ich społeczności wiernych rosły dużo szybciej. Traktaty z lat 1840 – tych zezwalały na pracę misyjną w portach traktatowych, powstały tam ośrodki centra misyjne, a misjonarze zaczęli wędrować do innych okolic. Konwencja Pekińska z 1860r. rozszerzyła ten przywilej na cały kraj i zapewniła prawo do posiadania nieruchomości, do prowadzenia szkól, szpitali, sierocińców, budowy i prowadzenia kościołów i wykorzystywania tych obiektów do wszystkich celów, jakie stawią sobie misje. W roku 1900 było w całych Chinach 1400 katolickich zagranicznych księży, mnichów i mniszek, służących na rzecz około miliona wiernych. Liczba protestanckich wiernych wynosiła około 25000 i pracowało na ich rzecz 3000 protestanckich misji. Jak wszyscy obcokrajowcy, misjonarze posiadali także prawa eksterytorialności.

Pomimo resentymentów skierowanych przeciwko misjom chrześcijańskim, umożliwiały one wielostronną współpracę kulturalną i pedagogiczną. Nie sama religia, ale kształcenie i wiedza ze strony misjonarzy trafiały na podatny grunt. Misje inspirowały i kształtowały różne inicjatywy reform, jak wprowadzanie zachodniej medycyny, szkół dla dziewcząt, wyższego wykształcenia, ruchu na rzecz zaprzestania wiązania stóp dziewczynkom i inne. Aktywność misyjna stawiała pod znakiem zapytania tradycyjne poglądy religijne, zwyczaje społeczne, rolę elit oraz autorytet chińskich urzędników. Chrześcijaństwo uzyskiwało na znaczeniu w miarę jak pewne religijne i kulturalne elementy wchodziły do chińskich instytucji społecznych. Podczas gdy chińscy chłopi , zwłaszcza w biedniejszych regionach, często akceptowali działalność misyjną i dokonywali konwersji na chrześcijaństwo, elity były zaniepokojone groźbą wykorzystywania Chin i napływu nowych idei i technologii, zagrażających ich pozycji. Budziło niepokój przyznawanie Chińczykom, jacy dokonali konwersji, przywilejów prawnych i socjalnych przez misjonarzy. Powodowało to do wrogości wobec misjonarzy jak i chrześcijanom – Chińczykom. W późnych latach 1860 – tych dochodziło coraz częściej do wystąpień przeciwko misjonarzom. Pojawiały się plotki, że Europejczycy zabijają chińskie dzieci, aby wytwarzać medykamenty ze zwłok, oraz że chrześcijańskie sierocińce kupują i sprzedają chińskie dzieci oraz używają ich jako ofiary. W 1868r. miało miejsce powstanie w Yangzhou (jednym z nowych portów traktatowych), w wyniku czego tłum zniszczył brytyjską placówkę misyjną. Podobne pogłoski doprowadziły do masakry w Tianjin w 1870r.Całe miasto zostało objęte rozruchami, w wyniku których zginęło ponad trzydziestu chińskich chrześcijan i 21 obcokrajowców. Konflikt doprowadził do ogólnego pogorszenia stosunków między misjonarzami chrześcijańskimi a chińskim rządem. Dalsze anty – chrześcijańskie niepokoje miały miejsce w latach 1890 – tych wzdłuż biegu Yangzi. Misjonarze reagowali na te objawy wrogości zmianą metod postepowania rozdając lekarstwa i wprowadzając takie formy zachowania publicznego, które odpowiadały chińskim wartościom.

Mimo wzrostu nastrojów anty – chrześcijańskich, stosunki Chin z zagranicą w latach 1860 1870 – tych były względnie przyjazne. Jednak wprowadzane zmiany spowodowały szereg wojen, jakie w sumie stanowiły poważny problem dla państwa Qing.

W latach 1870 – tych uformował się nowy porządek międzynarodowy w Azji wschodniej. Sąsiedzi Chin uważnie obserwowali zmiany w Chinach i ich coraz większe słabnięcie. Stopniowo przystosowywali się do nowej sytuacji – świat, opanowany już nie przez Chiny, ale zachodnie potęgi. Sąsiedzi oddaleni bardziej jak Tajlandia czy Birma zrezygnowały z systemu trybutarnego od razu, gdy porządek zdominowany przez Chiny zakończył się. Tajlandia wysłała swoją ostatnią misję trybutarną w 1853r., a w 1882r. Bangkok oficjalnie ogłosił koniec swojego związku trybutarnego z Chinami. Związek z Chinami musiał ustąpić wpływom Wielkiej Brytanii. Od 1852r. Birma traciła swoją niezależność na rzecz Wielkiej Brytanii, w 1885 Brytyjczycy objęli protektorat nad Birmą, a w 1886r. Birma weszła pod zarząd Indii Brytyjskich. Także kraje położone geograficznie bliżej Chin, Wietnam, wyspy Ryukyu i Korea, rozpoznały początek nowej ery. W Wietnamie, od stuleci podążającym śladem Chin, doszło do konfrontacji wpływów chińskich z europejskimi, podobnie jak w Birmie. Francja zgłosiła swoje pretensje do dotychczasowo chińskich terytoriów trybutarnych w Indochinach, jak Annam i Kambodża i poszerzyła swoje wpływy na prowincję Guangxi. Wietnam był w tym czasie rządzony przez dynastię Nguyen (1802 – 1945. Ponieważ rząd Wietnamu nie był stabilny, nie było trudno Francji przejąć zarząd także tego kraju. Francuscy kupcy, doradcy i misjonarze dotarli do Wietnamu już na początku 19 wieku. Do połowy lat 1870 – tych Francuzi zmusili Wietnam do podpisania traktatów, na mocy których Francja uzyskała dominacje nad południowym Wietnamem i Kambodżą. Nacjonaliści w północnym Wietnamie zwrócili się przeciwko Francji, która w 1882r. zajęła Hanoi i Haiphong. Dwór Nguyen poprosił Qing o pomoc. Li Hongzhang chciał uniknąć konfliktu i poszukać rozwiązania drogą dyplomatyczną, ale dwór Qing przegłosował go i zdecydował się na wojnę. Istniało przekonanie, że marynarka chińska jest już wystarczająco wzmocniona i posiada odpowiedni potencjał militarny. Doszło do wojny francusko – chińskiej (1884 – 1885), nowa marynarka Qing nie mogła się przeciwstawić flocie francuskiej, jaka dopłynęła do Fuzhou na południowo – wschodnim wybrzeżu Chin. Francuzi zatopili dziewięć z jedenastu chińskich okrętów, nie tracąc żadnego. Podpisano porozumienie pokojowe, w którym Chiny zrezygnowały ze swoich pretensji do Wietnamu, a kraj stał się częścią Francuskich Indochin. Po usunięciu z Wietnamu chińskich oddziałów, francuski głównodowodzący dokonał próby aneksji prowincji Guangxi, ale w 1885 nastąpiło chińskie przeciwuderzenie i francuzi wycofali się do Wietnamu. W 1887r. utworzono Francuskie Indochiny, zawierające Annam, Tonkin i Cochinchina (obecnie tworzą współczesny Wietnam) i królestwo Kambodża. Później, w wyniku wojny Francji z Syjamem (1893), do Indochin został dokooptowany Laos. Niewielka powierzchnia zwana jako Guangzhouwan została dodana do Francuskich Indochin, był to obszar południowo - chińskiego wybrzeża wynajęty od Chin. Dynastia Qing obroniła wprawdzie granice, ale kosztem utraty wpływów w Azji południowo – wschodniej.

Najbardziej szokujące porażki w okresie miedzy 1880 i 1900r. dotknęły Chiny ze strony Japonii, na lądzie i morzu w latach 1894 i 1895. Wojnę wywołał konflikt o kontrolę nad Koreą. Japonia w okresie Tokugawa od roku 1853, po przybyciu do Edo eskadry US pod dowództwem Matthew Perry, tak jak Chiny, musiała walczyć z rosnącymi problemami gospodarczymi i społecznymi. Przybycie eskadry Perry’ego wymusiło otwarcie Japonii na kontakt z USA i wywołało żywą publiczną debatę. Japonia poszła jednak inną drogą niż Chiny. Pertraktowano uparcie i zgodzono się na żądania strony amerykańskiej podpisując traktat w Kanagawa. Otwierał on dwa japońskie porty dla obsługi amerykańskich statków (ale jaszcze nie dla handlu) i wymianę posłów. Ostatni okres rządów Tokugawa rozpoczął się restauracją Meiji w styczniu 1868r., gdy grupa wykształconych, ambitnych młodych ludzi opanowała pałac i w imieniu piętnastoletniego cesarza Mutsuhito, nazwanego później cesarzem Meiji, proklamowała nowy rząd. Zastąpiono shoguna krótkotrwałą radą książąt. Shogun Tokugawa Yoshinobu otrzymał krótki czas do namysłu, po czym zdecydował się podporządkować nowemu rządowi a nie spychać kraj do wojny domowej. Młody cesarz Meiji stał się symbolem nowego rządu i reform, w tym powołania 11 lutego 1889r. konstytucji - pierwszej w Azji – a w niej monarchii konstytucyjnej jako formy rządów. Wg. konstytucji cesarz był suwerenny, powoływał ministrów rządu i posiadał prawo ostatecznego zatwierdzania prawa, za wyjątkiem ustawy budżetowej. Jednocześnie powołano wybieralny parlament i ustrój sądowy. Parlament miał prawo weta w stosunku do ustawy budżetowej. Nowy rząd Meiji podjął wielkie wysiłki, aby zbudować nowoczesną armię dla zastąpienia klasy samurajów, organizacji nowoczesnego szkolnictwa aby zlikwidować dotychczasową strukturę społeczną opartą o podział społeczeństwa na cztery klasy – samurajów, chłopów, rzemieślników i kupców i zaadoptowa

nacjonalistyczną religię shinto dla legitymacji swoich reform. Japonia rozpoczęła ambitny program budowy reformy floty, znacznie przewyższający reformy rządu Qing.

Nowy rząd Meiji chciał wzmocnić międzynarodową pozycję Japonii i zwiększyć swoje wpływy na terenach sąsiednich jak na wyspach Liuqiu (Ryukyu), należących obecnie do prefektury Okinawa i w Korei. Prawie trzysta lat królowie Ryukyu pozostawali w zależności trybutarnej do Qing a jednocześnie podporządkowani byli władcom południowo Japońskiej domeny Satsuma. W 1871r. pozycja Chin na wyspach uległa osłabieniu: marynarze z Liuqiu dostali się na Tajwan w charakterze rozbitków i zostali zabici przez Tajwańczyków Japonia zażądała od Qing odszkodowania, co miało oznaczać także uznanie pretensji Japonii do wysp Liuqiu. Wobec braku odpowiedzi rządu Qing, Japonia ogłosiła aneksję Liuqiu (dalej Ryukyu), a na Taiwan wysyła kilka tysięcy piechoty morskiej. W 1872r. Japonia ogłosiła swoją suwerenność nad wyspami i w 1875 oddziały japońskie zaczęły tam stacjonować. W 1879r. Japonia zajęła wszystkie wyspy Ryukyu , usunęła dotychczasowego władcę i przekształciła je w prefekturę Okinawa. Chińskie próby złożenia sprzeciwu przez amerykańskich i brytyjskich mediatorów, nie powiodły się.

Dla pozyskania węgla, żelaza, pszenicy i siły roboczej japońskie przedsiębiorstwa zaczęły poszukiwać dostępu do azjatyckiego lądu stałego. Te same agresywne środowiska, które doprowadziły do przejęcia przez Japonię wysp Liuqiu wnioskowały teraz o agresywną politykę wobec Korei. Według wzorów wziętych od państw europejskich, w 1876r. Japonia zmusiła Koreę do podpisania układu handlowego, w efekcie czego dwór koreański musiał wypowiedzieć swój status jako trybutariusza państwa Qing. W następnym czasie na półwyspie dochodziło do konfliktów miedzy Chinami a Japonią. W połowie lat 1880 – tych niewiele brakowało do wybuchu wojny. W 1882r. protesty anty – japońskie w Korei dały Japonii pretekst do wysłania tam floty wojennej. Gdy w 1884 w Korei wybuchł konflikt w związku z zagranicznymi misjonarzami, Japonia wysłała swoje oddziały aby przywróciły porządek i pomóc stronnictwu reformatorskiemu na koreańskim dworze przejąć władzę. Oddziały chińskie pod dowództwem Yuan Shikai (1859 – 1916) z powrotem osadziły na koreańskim tronie usuniętego wcześniej króla. W roku 1885 podjęto próbę wygaszenia konfliktu o Koreę miedzy Chinami i Japonią. Podpisano konwencję z Tianjin, w której obie strony zobowiązały się do wycofania swoich wojsk z Korei.

W Pekinie doradcy dworu alarmowali, że utrata autorytetu chińskiego rządu w Korei i rozwój japońskich sil morskich może wcześniej lub później skutkować utratą wpływów Chin w Korei, na Taiwanie, a nawet na obszarach wzdłuż chińskiego wybrzeża. W 1894r. zwolennicy ruchu Donghak w Korei (dosłownie: ruch nauki wschodniej, dążący do ponownego powrotu do neo – konfucjanizmu, rozwinął się w ruch religijny, współcześnie znany pod nazwą Cheondogyo) zorganizowali powstanie w Seoul. Król Korei Gojong (1852 – 1919), poprosił Li Hongzhang o przysłanie oddziałów celem opanowania sytuacji. Gdy Chiny zaakceptowały prośbę Korei, prasa japońska rozpoczęła kampanię wzywającą do wojny przeciw Chinom. Chiny wysłały do Seoul 3000 żołnierzy, a wówczas Japończycy skierowali tam armię liczącą 8000 ludzi, powołując się na konwencję z Tianjin. W lipcu 1894 Japończycy aresztowali króla Gojong i wprowadzili nowy rząd składający się z młodych, pro – japońskich reformatorów. Grupa ta anulowała wszystkie związki Korei z państwem Qing i poprosiła armię japońską o usunięcie oddziałów chińskich. Działania zbrojne zaczęły się w lipcu, a wojna japońsko – chińska rozpoczęła się formalnie 1 sierpnia. Wojna toczyła się w Korei i na półwyspie Liaodong, ale przede wszystkim na morzu gdyż obie strony dążyły do zajęcia korzystnych strategicznych pozycji w Korei. Decydująca bitwa morska rozegrała się 17 września 1894, gdy flota japońska przed ujściem Yalu natrafiła na flotę Beiyang. Walka trwała jeden dzień i zakończyła się druzgocącym japońskim zwycięstwem. Flota Beiyang została prawie całkowicie pobita, gdyż większość okrętów została zatopiona lub uciekła. Po tym ciężkim niepowodzeniu Chińczycy wycofali się z Korei północnej. W październiku oddziały japońskie posunęły się szybko na północ i wtargnęły do Mandżurii i na półwysep Liaodong. Późną jesienią Japonia osiągnęła tyle zwycięstw na morzu i na lądzie, dwór Qing poprosił o warunki pokojowe. 17 kwietnia następnego roku podpisano traktat pokojowy z Shimonoseki. Dwór Qing został zmuszony do ustąpienia władzy na południowo – mandżurskim półwyspie Liaodong i na Taiwanie. Japonia otrzymała wysokie odszkodowanie i daleko idące przywileje handlowe w Chinach. Traktat udzielał statkom japońskim prawa do żeglugi na Yangzi i zezwalał japońskim przedsiębiorstwom na zakładanie i prowadzenie własnych fabryk w Chinach. Chiny musiały wypłacić Japonii 200 milionów taeli srebra jako odszkodowania.

Równie ważne jak zwycięstwo były inne dwa inne wydarzenia z czasu wojny, mające długotrwałe konsekwencje. Pierwsze wydarzyło się w Port Artur, gdzie oddziały japońskie, po zwycięstwie nad Chińczykami w listopadzie 1894r., zmasakrowały setki cywilów. Podczas gdy Tokio uruchomiło dochodzenie i przeprosiło, zagraniczni reporterzy opisali wydarzenia z szokiem i oburzeniem. Równie ważny był wybuch nacjonalizmu i zapału patriotycznego w Japonii podczas wojny, co sygnalizowało trwałe poparcie japońskiego społeczeństwa dla ekspansji w Chinach.

Pozycja Rosji na północnym wschodzie wydawała się zagrożona przekazaniem Japonii półwyspu Liaodong. Rząd carski wystąpił do Niemiec i Francji z planem (w Azji wschodniej Niemcy, Francja i Rosja występowały wspólnie przeciwko Japonii, tworząc krótkotrwałe porozumienie), aby podjąć wspólną akcję militarną przeciw Japonii, gdyby nie zrezygnowała ona z zajęcia półwyspu Liaodong. Wobec oporu trzech potęg europejskich Japonia przystała na ich żądanie, ale wystąpiła o dodatkowe odszkodowanie od Chin, w wysokości 30 milionów taeli srebra. Wypłacona Japonii przez Chiny kwota stanowiła według ówczesnych cen trzecią część budżetu Chin i sześciokrotnie przewyższała roczny przychód japońskiego rządu.

Tak kosztowny traktat pokojowy i tak poniżająca porażka miały dla dynastii Qing dalsze konsekwencje. Gospodarka chińska w okresie po 1895r., o ironio, okres rozwoju i spektakularnego wzrostu. Ustalenia traktatu z 1895r. pozwalały Japonii, jak i innym obcokrajowcom na podstawie klauzuli największego uprzywilejowania, budować i prowadzić fabryki. Miało to istotne konsekwencje, prowadziło do szybkiego wzrostu inwestycji zagranicznych w przemyśle i górnictwie i do powstawania prywatnych chińskich przedsiębiorstw, konkurujących z zagranicznymi. Działanie chińskich kompradorów jako partnerów obcych kupców okazało się przestarzałe a Chiny stały się siedzibą produkcji zagranicznej. W okresie 1894 – 1904 (rok, w którym wprowadzono pierwszy kodeks handlowy) pojawiła się fala nowych firm. Wśród 83 chińskich spółek produkcyjnych było dziewięć przędzalni, 28 tkalni jedwabiu z napędem parowym w dolnym biegu Yangzi, 8 młynów zboża, jedna fabryka zapałek, trzy fabryki maszyn, cztery tłocznie oleju i jedna winnica. Kryzys zmienił politykę rządu. Dwór Qing otwarł pierwszy bank, finansowany przez państwo. Pierwszy nowoczesny bank , Imperialny Bank Chin, został otwarty w 1897r. w Shanghai. Państwo Qing oceniało sytuację w ten sposób, że widziało się w stanie ”wojny handlowej” (shangzhan) i było zdecydowane wygrać od obcokrajowców prawa do wykorzystywania zasobów gospodarczych Chin. Urzędnicy angażowali się aktywnie w popieranie przemysłu a kupcy byli chętni do współpracy z nimi.

Politycznie skutki traktatu pokojowego były mniej pozytywne. Klęska Chin w wojnie z Japonią wywołała szok. Japonia do tej pory była widziana jako młodszy brat, mniej wartościowy. Teraz państwo Qing wyglądało na ”chorego człowieka” w Azji. Długofalowe działanie traktatu z Shimonoseki było obciążające. Załamała się struktura stosunków handlowych, dyplomatycznych i strategicznych Chin, z krajami zachodnimi sformułowana w roku 1842. Japonia zyskała istotnie na znaczeniu. Po raz pierwszy Japonia wymusiła duże koncesje terytorialne, co zaszkodziło integralności terytorialnej Chin i było sprzeczne z interesami państw europejskich, zwłaszcza Rosji. W latach następnych Japonia była w stanie wyrównać swoje długi, sfinansować dalszą industrializację, poszerzyć program kształcenia i na nowo wynegocjować traktat ze Stanami Zjednoczonymi, jedyny nierównoprawny do tej pory. Wszystko to osiągnęła dzięki bezpośrednim lub pośrednim płatnościom rządu Qing po 1895r. Dyplomatycznie Chiny reagowały poszukując nowych międzynarodowych sojuszników. Podczas swojego pobytu w Moskwie na wiosnę 1896r. Li Hongzhang podpisał umowę, przyznającą Rosji prawa do rozwijania przemysłu i wojskowej obecności na północnym wschodzie. Przewidywano, że w ten sposób zostanie zablokowany napór Japonii. W ten sposób powstały warunki do wybuchu zdecydowanej i szeroko zakrojonej wojny, a rozwój Japonii w kierunku potęgi imperialistycznej został przyspieszony. Dalszy rozwój wydarzeń uzasadniał twierdzenie, że nieuniknione było zahamowanie uzdrowienia i rozwoju państwa Qing.

Kryzys powstania bokserów

W połowie lat 1890 – tych wzrósł ponownie nacisk zagranicznego imperializmu na Chiny. Japończycy, Brytyjczycy, Francuzi i Rosjanie ponowili swoje pretensje. Wielka Brytania uwolniła od rzekomego podporządkowania Chinom Bhutanu, Sikkimu i Nepalu i dalej poszukiwała wzrostu swoich wpływów w Chinach. Francja prowokowała chińskie wpływy we współczesnym Wietnamie, Laosie i Kambodży oraz w południowo zachodnich Chinach a Rosja anektowała obszary na całej północnej granicy Chin. Japonia przejęła Taiwan i kontrolowała Koreę. Inne państwa, w tym Rzesza Niemiecka poszukująca zdobycia kolonii portowej w północnych Chinach też postanowiła wykorzystać słabość Chin. W listopadzie 1897, w prefekturze Caozhou, Zachodni Shandong, zostali zamordowani dwaj misjonarze niemieccy przez członków Wielkiego Stowarzyszenia Noża (Dadaohui), jednej z wielu organizacji samoobrony, walczących z chrystianizmem. To dało Niemcom dawno poszukiwaną okazję do wojskowego zajęcia zatoki Joao we wschodniej części prowincji Shandong. W marcu 1898 podpisano z Chinami układ o wynajęciu przez Niemcy zatoki Joao na 99 lat. Niemieckie interesy w Chinach nie ograniczały się jednak tylko do małej zatoki, administrowanej bezpośrednio przez kolonialne władze niemieckie. Układ z Chinami dawał ponadto Niemcom prawo do budowy linii kolejowych, w korytarzu wzdłuż kolei prowadzić działalność górniczą i stacjonować wojsko w Shandong.

Shandong stało się główną bramą dostępu na chiński rynek. Przez deklarację Kiauczou (po chińsku Qingdao) jako cesarski ”protektorat”(obszar pod ochroną cesarza) w kwietniu 1898, niemiecki cesarz Wilhelm II zablokował organom konstytucyjnym Niemiec, na przykład parlamentowi, wprowadzać tam niemieckie prawodawstwo. W odróżnieniu do brytyjskiej kolonii Hongkong, Kiauczou pozostawało pod ścisłą kontrolą organów państwa niemieckiego i nie pozostawiono wiele miejsca na samorząd. Niemcy rozwijały Kiauczou jako kolonialną bazę dla ekspansji w Chinach i Azji wschodniej. Kiauczou służyła jako zaplecze remontowe i węglowe dla marynarki niemieckiej. Rząd kolonialny zbudował także wielki port handlowy. Niemieckie i chińskie firmy osiedlały się w mieście Qingdao, które szybko stało się drugim co do wielkości portem handlowym w północnych Chinach. Rząd w Berlinie i władze kolonialne w Kiauczou utworzyły dwa wielkie syndykaty, jeden dla kolei żelaznej, drugi dla górnictwa, w których udziały miały wielkie banki, przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego, firmy transportu morskiego i handlowe. Syndykaty gromadziły kapitał dla powołania w 1899r. dwu przedsiębiorstw: Towarzystwa Kolei Żelaznych w Shandong, dla budowy linii kolejowej do Jinan, stolicy prowincji Shandong i Towarzystwa Górniczego w Shandong, prowadzącego eksploatację górniczą wzdłuż tej linii kolejowej. Oba przedsiębiorstwa były zobowiązane do używania niemieckich materiałów, używania niemieckich technologii i standardów, uzgadniania polityki cenowej z władzami kolonii i oddawania części swoich przychodów rządowi Rzeszy.

Bezpośrednio później w pobliżu niemieckiej kolonii w Shandong wybuchło wielkie powstanie. Od 1899 do 1901 eskalowały lokalne sprzeczności – początkowo miedzy Chinami a Niemcami, później z siedmioma innymi krajami, co doprowadziło do kryzysu międzynarodowego i wysłania międzynarodowej ekspedycji wojskowej do Chin, największej jaka do tej pory miała miejsce. Kryzys miał podłoże nie tylko gospodarcze i wojskowe, ale w gruncie rzeczy miał charakter konfliktu cywilizacyjnego. Konflikty zaczęły się we wsiach w niemieckiej strefie wpływów, chociaż poza niemiecką kolonią. Obszar ten, posiadające wielkie złoża węgla w Boshan i Weixian wzdłuż linii kolejowej z Qingdao do Jinan, znajdował się centrum zainteresowania gospodarczego Niemiec. Szybka realizacja linii kolejowej była warunkiem opłacalności samej linii kolejowej i kopalni węgla, a także przyszłego rozwoju kolonii Kiauczou. Każde opóźnienie spowodowało by straty dla przedsiębiorstw i gospodarczego rozwoju kolonii.

Jak w wielu innych regionach, budowa linii kolejowej napotykała na wiele przeszkód. Chłopi nie chcieli sprzedawać swoich pól gdyż nie byli zadowoleni proponowanymi odszkodowaniami. Mimo protestów przedsiębiorstwo zdecydowało o dalszej budowie, nie mając wykupionych wszystkich działek. Takie postępowanie kierujące przeciw sobie miejscową ludność spowodowało, że wystarczył mało istotny incydent – kłótnia miedzy miejscowym chłopem a niemieckim robotnikiem kolejowym na targu w Dalu w niemieckiej strefie wpływów – aby wywołać akty przemocy z obu stron. Wściekli chłopi zebrali się, aby przeszkodzić dalszej budowy kolei. Gdy informacja o niepokojach dotarła do Kiauczu, niemiecki gubernator Jaeschke zdecydował o ”udzieleniu chłopom nauki”. Wysłał natychmiast oddział kilkuset żołnierzy, aby stłumili niepokoje. Doszło do szturmu na trzy wsie i zabicia 25 ludzi.

Po tych wydarzeniach niemieccy żołnierze zajęli na dwa tygodnie miasto Gaomi. Wtedy miał miejsce incydent, który ściągnął na siebie uwagę urzędników w całych Chinach. Gaomi, siedziba lokalnego magistratu, było miastem względnie zamożnym i znanym miejscem pobytu literatów. Wiele domów było ozdobionych podobiznami nagród literackich albo oficjalnymi wyrazami uznania dla ich mieszkańców. Oddziały niemieckie zajęły miejscową akademię (shuynan) na siedzibę. W zabudowaniach mieściła się także znana biblioteka. Opuszczając Gaomi, żołnierze zniszczyli siedzibę akademii i spalili bibliotekę. Nie był to przypadkowy akt zniszczenia, było to autodafe konfucjańskich klasyków w zgodzie z szeroko rozpowszechnionym poglądem zachodniego pochodzenia mieszkańców Chin, że nie chodzi tu tylko o budowę linii kolejowej. W takich lokalnych konfliktach dostrzegali oni nie tylko walkę z zaniepokojonymi chłopami, ale z całą chińską cywilizacją. Oświecony, cywilizowany zachód musi – według ich wyobrażeń – zwyciężyć zacofaną konfucjańską cywilizację – w razie potrzeby środkami wojskowymi. W 1900r. Jaeschke pisał do Berlina: ”W Chinach ma obecnie miejsce gwałtowna walka miedzy dwiema różnymi ideologiami: światopoglądem narodowym, chińskim, opartym na wielosetletniej tradycji i kosmopolitycznym światopoglądem zachodnim”.

Chińscy chłopi dalej stawiali opór i pomiary gruntów znowu zostały odroczone. Nowy konflikt miał miejsce wiosną 1900r. Na nizinie obwodu Haoli, na północy od Gaomi ludność została zaniepokojona pogłoską, że kolej zablokuje wrażliwy system odwodnieni niziny i wywoła powódź. Towarzystwo budowy kolei uznało te ostrzeżenia za pretekst do zablokowania prac budowlanych. Ponownie zwrócono się do gubernatora Kiaoczou o ochronę wojskową prowadzonej budowy. W międzyczasie wiejskie gminy obwodu Gaoli zwróciły się do przywódców ruchu bokserów o pomoc w prowadzeniu szkoleń w sztukach walki i w magii. Zrzeszenie bokserów pod nazwą Tworzący Sprawiedliwość (Yihetuan), na zachodzie znane jako powstanie bokserów (1899 – 1900) było masowym ruchem mającym na celu wsparcie dynastii Qing (fu Qing mie yang) i usuniecie wszystkich obcych. W przypadku bokserów chodziło prawdopodobnie o formę kontynuacji ruchu Ośmiu Trigramów, który w końcu 18 wieku i na początku 19 – go wywołał powstania przeciw dynastii Qing. W ruchu bokserów pojawiły się pewne nowe elementy – idea odporności na zranienia członków Wielkiego Stowarzyszenia Noża (Dadaohui), aktywnego od połowy lat 1890 - tych na południowym zachodzie Shandong i uśmierciło w 1897r. dwu niemieckich misjonarzy, oraz masowe rytuały szamanistyczne, praktykowane przez tak zwanych bokserów ducha (Shenquan), jacy pojawili się mniej więcej w tym samym czasie na północnym zachodzie prowincji. Bokserzy rekrutowali się przede wszystkim z biednych chłopów, robotników sezonowych, byłych robotników pracujących nad utrzymaniem kanałów, jacy na skutek rozwijającej się żeglugi przybrzeżnej stracili pracę. Wierzyli, że poprzez magiczne rytuały i wzywania duchów osiągną odporność na rany i niezwykłe możliwości fizyczne w walce. Byli luźno zorganizowani i spotykali się spontanicznie w miejscach, gdzie organizowano walki bokserskie na wsiach lub przy ołtarzach w miastach, w pobliżu świątyń. Gdy Rzeka żółta wylała ze swojego łożyska w 1898r. i spowodowała wielką powódź, bokserzy na skutek swoich obietnic skuteczności stosowanych rytuałów i samoobrony, w okolicach nawiedzonych powodzią uzyskali dużą ilość zwolenników. Także bokserzy w wydarzeniach w Shandong widzieli zderzenie dwu cywilizacji. Budowa kolei i w ogóle obecność cudzoziemców była dla nich prowokacją przodków i bóstw. Bokserzy wierzyli, że to było prawdziwym powodem katastrof naturalnych w Shandong w ubiegłych latach. Widząc szybkie rozprzestrzenienie się ruchu bokserów w północnych Chinach i rosnącą ilość napadów na obcokrajowców, władze niemieckiej kolonii zdecydowały się na czasowe zawieszenie swoich działań. Jaeschke kazał wszystkim niemieckim współpracownikom powrócić do Kiaoczou i budowa linii kolejowej została zawieszona. Bokserzy z Haoli świętowali zwycięstwo i cieszyli się coraz większą atrakcyjnością.

Rosnący w siłę bojownicy bokserów byli milcząco tolerowani przez urzędników Qing , czasami wręcz ośmielani do atakowania okolic zamieszkałych przez cudzoziemców, szczególnie misjonarzy i ich budynków w prowincjach Shandong i Zhili. Na wiosnę i wczesnym latem 19001900r. ruch bokserów obejmował coraz większe obszary w północnych Chinach , dochodziło do zniszczenia torów kolejowych i kościołów. Dziesiątki tysięcy przybywały do Tianjin i Peking, i otaczały dzielnice zamieszkałe przez zachodnich misjonarzy i chińskich chrześcijan. Rosły napięcia i akty wrogości miedzy Chińczykami a obcokrajowcami gdy bokserzy zaczęli podpalać i rabować budynki obcych firm i banków. Obcokrajowcy, także dyplomaci, czuli się zagrożeni i zaczęli żądać ochrony ze strony zagranicznych sił zbrojnych. Natychmiastowa reakcja zachodnich państw polegała na wysłaniu małego oddziału pomocniczego, liczącego około 2000 żołnierzy i złożonego z kontyngentów pochodzących ze wszystkich stacjonujących w Chinach oddziałów obcych marynarek, pod dowództwem brytyjskiego admirała sir Edward Hobart Seymour (1840 – 1929). Zleconym im zadaniem było dostać się do Peking, zabezpieczyć obszar zagranicznych przedstawicielstw dyplomatycznych i ochrona mieszkających tam obcokrajowców. Ten mały oddział, lekko uzbrojony załadował się do pociągu 10 czerwca 1900r.ale do celu nie dojechał. Oddział został zaatakowany przez bokserów i chińską armię, opuścił pociąg i rozpoczął odwrót pieszo, narażony na stałe ataki. Szybko zużył swoje zapasy jedzenia i amunicji, ale wyczerpany, osiągnął Tianjin 26 lipca. Ekspedycja Seymoura została uznana przez bokserów za poważne upokorzenie, straciła 62 zabitych i 232 rannych. Dla bokserów było to istotne zwycięstwo. Nagle zaczęło się wydawać, że dynastia Qing poparta przez wzburzone masy, ma szansę pokonania imperialistów.

W międzyczasie zjednoczone potęgi zachodnie zorganizowały duże wzmocnienie swoich sił, opierając się przede wszystkim na personelu baz morskich rozrzuconych w obszarze pobliskim Chinom. Ich szybkie pojawienie się w zatoce Bohai zaskoczyło lokalny garnizon chiński tak, że przybyłe jednostki 17 lipca opanowały forty Dagu. Dwór Qing, traktujący niepowodzenie ekspedycji pod dowództwem Seymour jako oznakę słabości aliantów, potraktował ten atak jako akt wojny i zaczął zbierać wojsko do obrony Peking i Tianjin. Wszystko potoczyło się szybko. 19 czerwca wysłano do przedstawicielstw dyplomatycznych obcych krajów wezwanie do opuszczenia stolicy. Gdy niemiecki minister Clemens von Ketteler następnego dnia wyruszył z dzielnicy dyplomatycznej do Zongli Yamen (odpowiadającego ministerstwu spraw zagranicznych), aby omówić warunki ewakuacji, został zastrzelony na ulicy. 20 czerwca bokserzy zaatakowali dzielnicę dyplomatyczną w Peking i oblegli zagraniczne przedstawicielstwa w stolicy Chin, w tym poselstwa Rosji, Francji, Japonii, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Niemiec , Włoch i Austro-Węgier. 21 czerwca 1900r. dwór cesarski wypowiedział wojnę krajom aliantów. Północne Chiny zadeklarowano jako znajdujące się w stanie wojennym. W czasie wywołanego tymi wydarzeniami chaosu i bezprawia bokserzy zabili około 250 obcokrajowców (w większości misjonarzy) oraz dziesiątki tysięcy Chińczyków, w większości chrześcijan. Przedstawicielstwa zagraniczne pozostały prawie cały miesiąc pod obstrzałem, były jednak w stanie obronić się przed atakami.

W początku sierpnia z Tianjin, zajętego przez aliantów w końcu lipca, wyruszył międzynarodowy oddział liczący 19000 brytyjskich, francuskich, japońskich, rosyjskich, niemieckich, austriackich, włoskich i amerykańskich żołnierzy. Armia 12 sierpnia dotarła do Peking i natychmiast rozpoczęła przygotowania do szturmu bram miasta. !4 sierpnia wtargnęła do miasta i oddziały brytyjskie wsparły dzielnicę dyplomatyczną. W ten sposób zakończyło się oblężenie dzielnicy dyplomatycznej i katedry północnej. Następnego dnia oddziały aliantów zajęły centrum Peking, pokonały armię chińską i bokserów i zmusiły cesarzową wdowę Cixi i cesarza Guangxu 1871 – 1908) do opuszczenia Zakazanego Miasta i przeniesienia się do historycznego miasta Xi’an.

W tym samym czasie w drodze było następne wzmocnienie sił ekspedycyjnych z Europy, o niezwykłej skali. Gdy Wilhelm II, cesarz Niemiec , żegnał niemiecki batalion 27 lipca 1900r. w Bremerhaven, wygłosił osławioną ”mowę Hunów” (Hunnenrede): ”Idźcie przeciw wrogowi, nich będzie pobity, nie będzie mu okazana łaska, jeńcy nie będą brani. Kto wpadnie w wasze ręce, jest w waszej mocy. Jak przed tysiącem lat pod wodzą króla Etzela Hunowie okryli się sławą jaka jeszcze dzisiaj robi ogromne wrażenie, tak niech nazwa Niemiec w Chinach stanie się sławna, aby nigdy żaden Chińczyk nie ważył się spojrzeć na Niemca krzywo”. Okręty z około 90000 europejskimi żołnierzami, w tym 22000 Niemców, przybyły w początkach sierpnia do zatoki Bohai w pobliżu Tianjin. Dowódcą całości był niemiecki feldmarszałek Alfred hrabia von Waldersee (1832 – 1904). Ekspedycja przybyła za późno, aby pomóc obronie dzielnicy dyplomatycznej w Peking. Gdy ekspedycja przybyła, dwór Qing był już praktycznie pokonany. Armia aliantów rozpoczęła przeprowadzanie ”ekspedycji karnych”, w i wokół Peking i Tianjin. Zabito tysiące ludzi rzekomo zaangażowanych w mordowanie Europejczyków. Przykładem takiego postepowania była operacja zaplanowana przez Waldersee i Jaeschke 6 i 7 października, gdy spotkali się w Tianjin. Wysłali oni oddziały niemieckie w Shandong nie tylko przeciw bokserom, ale również przeciw ludności cywilnej, podobno popierającej powstanie. 23 października i 1 listopada, bez uprzedzenia zbombardowano i zniszczono trzy wioski. Wśród około 450 zabitych było wiele kobiet i dzieci.

Prawie natychmiast po przybyciu do Chin armie aliantów rozpoczęły rabunki. Zaczęło się od opanowania Tianjin w końcu lipca i trwało dalej w październiku 1900r. w Peking. Później wzięli w tym udział dyplomaci i misjonarze. Rabunek Pekinu przypominała splądrowanie pałacu letniego czterdzieści lat wcześniej, gdy wśród obcokrajowców wybuchła ”gorączka łupów”. Faza niekontrolowanych rabunków dotyczyła nie tylko Pekinu i nowego pałacu letniego położonego na wschodnim obrzeżu Pekinu, ale wielu innych miast i gmin w prowincji Zhili. Niemiecki dowódca Waldersee we wpisie do dziennika wydarzeń z listopada 1900r. przyznał otwarcie jak dalece rabunki dotyczyły Pekinu i innych bogatych, starych miast oraz do jakich zniszczeń i szkód doprowadziły:

”Ma tutaj miejsce wielki handel rzeczami zdobytymi w czasie rabunków. Handlarze, szczególnie z Ameryki, dawno już nastawili się na zyski z tego procederu… O ile u nas w kraju wierzy się w to, że prowadzimy tutaj propagandę kultury i zwyczajów chrześcijańskich, to jest to głęboko rozczarowujące. Od czasów wojny trzydziestoletniej i rabunków dokonanych przez Francuzów w czasach Ludwika XIV w Niemczech, nie doszło do podobnego spustoszenia”.

Okupacja Pekinu i Tianjin trwała od 1900 do 1902r. W Tianjin zbudowano koszary dla tysięcy zagranicznych żołnierzy i alianci powołali tam prowizoryczny rząd. Przy próbie przebudowy i przemiany miasta zniszczono mające setki lat mury miejskie ”ze względów wojskowych i higienicznych”. Rząd tymczasowy zadbał o bieżącą wodę, latryny publiczne i linie telefoniczne. Wprowadzono system usuwania śmieci oraz zorganizowano policję.

Dokument kończący wojnę, ”protokół bokserów” został podpisany 7 września 1901r., prawie rok po opanowaniu Pekinu przez aliantów. Treść miała drakoński charakter: Książę Duan, ojciec następcy tronu i zwolennik bokserów, jako główny winowajca został skazany na śmierć, pomimo, że dwór mógł zamienić karę śmierci na wygnanie do Xinjiang, możliwość istniejąca w chińskim prawie. Ogólnie na śmierć zostało skazanych sześciu wyższych urzędników, a wielu innych ukaranych w różny sposób, na przykład przez obniżenie im rangi. Dwór obiecał ponadto wysłanie do Niemiec i Japonii członka rodziny cesarskiej, aby w ten sposób odpowiedzieć za ”grzech” w postaci zamordowania dyplomatów. Forty Dagu mają zostać rozbrojone i zburzone. Rząd chiński zakaże prawnie tworzenia organizacji wrogich wobec cudzoziemców. Państwa, uczestniczące w wysłaniu swoich wojsk do zwalczania powstania, otrzymały prawo długotrwałego stacjonowania swoich wojsk w północnych Chinach. Najbardziej katastrofalne ustalenie dotyczyło jednak ustalenia odszkodowania w wysokości 450 milionów taeli srebra bez odsetek, co przekraczało cały roczny budżet rządu Qing, wynoszący 250 milionów taeli. Suma ta obejmowała wysokość wszystkich roszczeń wysuniętych przez kraje biorące udział w ekspedycji jako koszty wysłania kontyngentów wojskowych, szkody rzeczowe i ludzkie. Nie istniała jednak jakaś prawnie, ogólnie przyjęta metoda wyliczania kosztów poszczególnych krajów. Każdy kraj ustalał żądaną sumę na podstawie swoich własnych wyliczeń. Na Rosję przypadało 29% całej kwoty odszkodowań, na Niemcy 20%. Chiny zostały zobowiązane płacić rocznie około 20 milionów taeli. Trwało 19 lat, aby spłacić całą kwotę z odsetkami. Ta wielkie kwoty obciążały roczne budżety rządu chińskiego w kolejnych latach i miały istotne konsekwencje. Traktat obciążył finanse chińskiego rządu i jednocześnie wzmocnił wpływ państw zagranicznych na przychody Chin. Robert Hart (1835 – 1911), generalny inspektor morskiej służby celnej i inni żyjący w Chinach cudzoziemcy argumentowali, że Chiny bez dodatkowych źródeł finansowania nie są w stanie spełnić tych finansowych warunków. W końcu przekonali oni aliantów, że cło w imporcie powinno wzrosnąć z 3,17% do 5% i należy oclić towary nie podlegające cłu do tej pory, w szczególności sprowadzane dla cudzoziemców, jak europejskie wina, alkohole, i papierosy. Uzyskane istotne dodatkowe przychody wynosiły około 18 milionów taeli i umożliwiły Chinom realizację płatności.

Przegrane wojny w okresie późnego 19 wieku były później widziane jako istotny punkt zwrotny. Wielu Chińczyków jak i obserwatorów z całego świata widzieli wielokrotne porażki – twarde dyplomatyczne zobowiązania, porażki chińskiej armii, okupacje wielkich miast, w tym stolicy, ogromne ilości ludzi, również cywili jacy utracili życie, zniszczenia miast i skarbów kultury, upokarzające ucieczki dworu – jako dowód głębokiego upadku państwa Qing. Bezpośrednią konsekwencją tego była utrata kontroli rządu nie tylko nad granicami, ale także nad obszarami wewnętrznymi. Coraz większa liczba współczesnych dochodziła do przekonania, że dwór Qing nie jest w stanie dalej rządzić i bronić kraju. Cesarzowa wdowa Cixi sama pisała, że ”dynastia stoi nad przepaścią”. W ten sposób pojawiły się w społeczeństwie siły dążące do radykalnych reform, do pełnego odnowienia kraju. Szybko stało się jasne, że dynastia nie jest w stanie przeciwstawić się tym siłom.

Powstanie chińskiego nacjonalizmu i militaryzmu

Przegrane przez Chiny wojny miały dwie bezpośrednie konsekwencje. Po pierwsze żądanie reform stało się bardziej słyszalne i radykalne, gdyż w rzeczywistości Chiny znalazły się nad przepaścią. W tym czasie pojawił się chiński nacjonalizm, który stał się stałym składnikiem chińskiej polityki. Po drugie przegrane poważne konflikty uświadomiły rządzącym elitom, że pomysł samodzielnego wzmocnienia państwa nie powiódł się i Chiny muszą na nowo przemyśleć swoje reformy. Strategie stabilizacji porządku publicznego i obrony kraju przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi muszą sięgać głębiej i szerzej.

Jak już wskazano, w 19 i w 20 wieku intelektualiści chińscy dyskutowali nad wprowadzeniem nowoczesnych technologii do Chin bez naruszania tradycyjnych wartości i kultury. Dopiero później niektórzy z nich uznali, że import zachodniej broni i maszyn nie wystarczy. Nieskuteczność wysiłków nad reformami przekonała ich, że samo tradycyjne podejście utrudnia modernizację Chin i ich zdolność do obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi. Dyskusja zaostrzyła się w ostatniej ćwierci 19 stulecia, gdy Chiny zostały podzielone na strefy różnych wpływów. Katastrofalna przegrana w starciu z armią japońską, zajecie Pekinu i Zakazanego Miasta przez siły koalicji i walka obcych mocarstw o koncesje i strefy wpływów doprowadziły po 1900r. do tego, że wcześniejsze programy ”samodzielnego wzmocnienia” zostały zdyskredytowane. Troska o dalszą egzystencję państwa stale rosła.

Informacje na temat życia społecznego i kultury za granicą, dawniej interesujące tylko wąskie środowisko reformatorów, obecnie zaciągnęły uwagę szerokiej publiczności. Chińscy myśliciele w ostatnich latach dynastii Qing zajęli się nowymi zachodnimi ideami, w tym darwinizmem społecznym, parlamentaryzmem, konstytucjonalizmem i nacjonalizmem, aby tam szukać rozwiązań dla narastających problemów Chin. Lepsze zrozumienie krajów zachodu i porządku międzynarodowego osiągnięto dzięki przekładom, przygotowywanym od lat 1860 – tych, ale dopiero po 1900 zaczęły istotnie oddziaływać. Misjonarz amerykański W.A.P. Martin zatrudnił w 1864r. zespół chińskich asystentów w celu starannego przetłumaczenia ”Elements of National Law” Henry Wheaton. Chciał w ten sposób wyjaśnić chińskim urzędnikom znaczenie zachodnich porozumień międzypaństwowych i leżących u ich podstaw obowiązujących norm. Pisarz i tłumacz Wang Tao (1828 – 1897)przetłumaczył na chiński dzieło odnoszące się do historii Francji i historii wojny francusko – pruskiej, która stała się ulubioną lekturą Li Hongzhang. Założył także China General Publishing Company (Zhonghua yinwu zongju) i w roku 1874 rozpoczął wydawanie gazety po chińsku. W swoich własnych artykułach wstępnych przejęcie do Chin brytyjskiej organizacji życia naukowego, rewolucji przemysłowej i systemu parlamentarnego. Sprawozdanie opracowane przez Huang Zunxian (1848 – 1905) z jego pracy jako doradcy poselstwa Qing w Japonii w epoce Meiji, po opublikowaniu w 1887r. nie był popularny, ale dziesięć lat później, po przegranej wojnie Chin z Japonią, stał się szeroko czytany. Dzieło Huang należało do całej serii tłumaczeń, wiele z nich autorstwa Yan Fu ( znanego także jako Yen Fu, 1854 – 1921), najbardziej popularnego tłumacza zachodniej literatury na chiński. Tłumaczenia Yan Fu zapoznawały chińskich czytelników z takimi teoriami jak darwinizm społeczny Thomas H. Huxley, twierdzącego, że narody muszą się adaptować i rozwijać, albo czeka ich wymieranie. Tłumaczenie Yan sławnego przemówienia Huxley na temat darwinizmu społecznego miało dziesięć lat po ukazaniu się w 1898r. - trzydzieści wznowień. Tłumaczenie autorstwa Yan ”The Wealth of Nations” Adam Smith, z roku 1902 również było bardzo popularne.

W przeciwieństwie do wcześniejszych autorów zajmujących się samodzielnym wzmocnieniem jak Wei Yuan i Feng Guifen, Yan Fu podkreślał, że zachodnia technologia nie może być przeniesiona bez nauki, systemu politycznego i wykształcenia, popychających zachód w kierunku rozwoju i postępu. W rozprawie pod tytułem ”Uczyć się od Zachodu” argumentował, że reformy powinny objąć także podstawy chińskiego społeczeństwa:

”Podstawa (ti) i użycie (yong) znaczą to samo. Ciało wołu może być użyte do przenoszenia ciężarów; ciało konia może posłużyć do przenoszenia na duże odległości. Nie słyszałem nigdy, że wół jest ciałem albo podstawą, podczas gdy koń stanowi użytek. Różnica miedzy wiedzą chińską i zachodnią jest tak wielka jak kolor skóry i oczu obu ras. Nie możemy żądać aby obie kultury były równe lub do siebie podobne. Dlatego, że wiedza chińska posiada własną podstawę i użycie, a wiedza zachodnia także posiada swoją podstawę i użycie. Jeżeli obie działają odrębnie, mogą niezależnie funkcjonować. Jeżeli będą połączone, obie zawiodą.”

Tymi słowami Yan Fu krytykuje Zhang Zhudong i innych współczesnych myślicieli wierzących, że zachodnie techniki można przenieść na obszar chińskiej kultury i jej podstaw. Yan Fu uważa, że aby pogłębić działanie państwa i wzmocnić armię w Chinach, należy wprowadzić nowe instytucje prawne, polityczne i religijne. Uznał, że nie tylko technologie ale także instytucje krajów zachodu mają zalety. Gdyby udało się je użyć w chińskim społeczeństwie, Chiny znowu stały by się potęgą. Yan Fu popierał poglądy darwinizmu społecznego Herberta Spencera i podkreślał, przy zastosowaniu poglądów ewolucyjnych w zagadnieniach społecznych, stałą konkurencję indywidualnych osób i narodów, ich wzajemne dopasowywanie się i wynikający z tego postęp. Chiny muszą się zmodernizować, w przeciwnym razie padną ofiarą zagranicy. Wskazywał na doświadczenia Piotra Wielkiego z Rosji i ostrzegał, że modernizacja nie może ograniczać się do prostego użycia techniki wojskowej, gdyż doprowadzi to do kolejnej klęski. Pisma i tłumaczenia Yan Fu oddziaływały na wiele współczesnych debat w Chinach. Jego komentarze do pism zachodnich filozofów społecznych i jego próby ukazania ich związku z aktualną chińską rzeczywistością oraz tradycją intelektualną Chin były równie ważne jak jego tłumaczenia. Proponowane wyjaśnienia przygotowywały drogę do zmian instytucjonalnych.

Myśliciele zainteresowani reformami byli inspirowani także przez tradycję Nowych Tekstów, reprezentowaną przez Kang Youwei (1858 – 1927), na nowo podjętą i skierowaną na uczynienie z Konfucjusza wodza i proroka. Kang widział w Konfucjuszu nie tylko ”niekoronowanego króla” Nowych Tekstów, ale także twórcę wyjątkowego porządku religijno – kulturalnego w Chinach, podobnego do Jezusa, Mohammada i Gautamy w innych religiach światowych. W pismach od lat 1880 – tych Kang szukał w pismach Konfucjusza precedensów dla radykalnych zmian i odbudowy społeczno – politycznej, mogących uratować Chiny. W swojej twórczości opisywał ”Konfucjusza jako reformatora”, posługując się tytułem jego eseju i próbował przedstawić konfucjanizm jako filozofię zmian społecznych a historię Chin interpretował jako linearny proces, prowadzący do utopijnego końca, a nie jako szereg powtarzających się dynamicznych cykli. Chciał pokazać, że głębokie reformy istniejących struktur i wprowadzenie nowych instytucji pozostają w zgodzie z zasadami konfucjanizmu. Niepowodzenie tego nowego odkrycia konfucjanizmu było dla niego równoznaczne z upadkiem całego systemu imperialnego. Opowiadał się także za konstytucjonalizmem jako niezbędnym warunkiem przetrwania Chin.

Kang Youwei wraz ze swoimi zwolennikami Liang Qichao (1873 – 1929) i Tan Sitong (1873 – 1898) opracowali program reform, przedstawiony w 1898r. jako tzw. Program Stu Dni (wuxu bianfa). Początkowe wysiłki reformatorskie zostały przyjęte przez młodego cesarza Guangxu, miały jednak trwać niewiele dłużej niż sto dni, ponieważ doszło do zamachu stanu zorganizowanego przez cesarzową wdowę i grupę dworskich konserwatystów. Cixi i jej zwolennicy przede wszystkim bali się utraty władzy. Sześciu reformatorów zostało powieszonych bez wyroku sądu, ale Kang Youwei, Liang Qichao i kilku innych uciekło z pomocą obcych przedstawicielstw. Cesarz Guangxu został na resztę życia osadzony w areszcie domowym i żył na małej wyspie położonej na sztucznym jeziorze na terenie Zakazanego Miasta. Prawie wszystkie ważniejsze reformy Guangxu zostały odwołane. Reforma stu dni była utraconą ostatnią szansą a jej wymuszony koniec fatalnym błędem dynastii.

Chociaż były ważne tylko krótko i w końcu pozostały na papierze, ogłoszone w lecie 1898 dekrety i rozporządzenia zasługują na uwagę.